Friday, February 5, 2010

قةيرانى هووشياريى ليَبووردةيى

قةيرانى هووشياريى ليَبووردةيى:

لة كايةكانى كؤمةلَطاى كورديدا

رِيَبوار سيوةيلى

كورتةى باس:

ئةم وتارة جياوازى دةكات لة نيَوان ليَبووردةيى وةك جؤرآ لة رِؤشنبيرى تايبةت بة تاكةكةس و، هةروةها ليَكبووردن وةك جؤرآ لة ثراكتيك و ضالاكيى تاكى كؤمةلآيةتى، بةلآم جةخت دةكاتةوة سةر مةرجى هةبوونى ئازادى بؤ تاك لة كايةى كؤمةلآيةتيدا. بةمجؤرةش، ليَبووردةيى رِؤشنبيرييةكى تاكةكةسيانةية كة لة كةشيَكى ئازاددا ثةرةدةستيَنآ.. ليَرةوة قسةكردن لةسةر قةيرانى هووشيارى ليَبووردةيى لة كاية كؤمةلآيةتيةكاندا، دةمانباتةوة سةر قسةكردنيش لةسةر نةبوونى ئازادى لة شويَن و كاية كؤمةلآيةتيةكاندا، ضونكة هةر كايةيةكى كؤمةلآيةتى بةبآ هةبوونى ئازادى بؤ بيركردنةوة و ضالاكيى تاكةكان تيايدا، كايةيةكى قةيراناوية و رِيَطاى ضوونةدةريش لةو قةيرانة بريتية لة فراوانكردنى فةزاى ضالاكى و ئازادى بيركردنةوة و رِةفتار بؤ تاكةكان..

وردبينى زاراوةكان:

قةيران: قةيران باردؤخيَكى نائاسايية كة تيايدا لة مةترسيى و شيَوان و نةخؤشى و مةرط نزيكدةبينةوة. قةيران نيشانةى بةرِيَوةبوونى مةترسيية لةسةر بابةتيَك، يان بارودؤخيَك، كة بؤى هةية بة نةمان و كؤتايى ئةو بابةتة تةواو ببيَت.

ليَبووردةيى: ليَبووردةيى جؤريَكة لةبرِوا و رِؤشنبيريى تاكةكةس سةبارةت بة هةلَكردن و تةحةمولكردنى طوفتار و رِةفتارى ئةوانيتر، كة جياوازن لة خؤى.

ليَكبووردن: بريتية لة ضالاكى و ئاكتيَكى كؤمةلآيةتى، كة تاكةكةسى هووشيار ثيَى هةلَدةستيَت لة ثيَناوى فراوانكردنى بيرورِاى ليَبووردةيى لة كاية كؤمةلآيةتيةكاندا.

هووشيارى ليَبووردةيى: هووشيارى ليَبووردةيى، ئةو جؤرة هووشيارية تاكةكةسيانةية، كة تاك لة ميانةى ذيانى كؤمةلآيةتيانةى خؤيدا ثةرةى ثيَدةدات و بةهؤيةوة هةلَدةستآ بة نواندنى ئةو ئاكت و كردة كؤمةلآيةتى و بلآوكردنةوةى ئةو بيرورِايانةى كة ئةو وةكو كةسيَكى ليَبووردة بة دةورةبةرةكةى خؤى، دةناسيَنن.

كايةى كؤمةلآيةتى: كايةى كؤمةلآيةتى، بريتية لةو مةيدان و بازنة كؤمةلآيةتيانةى كة تاكةكةس تياياندا ئةندامة و لة نيَوان و ضوارضيَوةياندا ململانآ و ضالاكى دةنويَنآ بة مةبةستى فراوانكردنى سنوورى كايةكة لة ثيَناوى ئةو بةها و نؤرم و سةليقة كؤمةلآيةتيانةى برِواى ثيَيانة. كايةى كؤمةلآيةتى شويَنى ضالاكية كؤمةلآيةتيةكانى بكةرى كؤمةلآيةتية.

فةزاى كؤمةلآيةتى: فةزاى كؤمةلآيةتى بريتية لةو ئةتمؤسفيَرةى كة تيايدا كاية كؤمةلآيةتيةكان و ئةندامةكانيان لة رِيَطةى ململانآ و ضالاكيةكانيانةوة، بة شيَوةيةكى تارِادةيةك ئازاد، بوونى جياوازى كؤمةلآيةتيانةى خؤيان ئةزموون دةكةن.

كيَشةى باس:

لة نةوةدةكاندا رِيَكخراوى نةتةوة يةكطرتووةكان، يؤنسكؤ، ناميلكةيةكى لةبارةى ثةروةردة و فيَركردنى ليَبووردةييةوة بلآوكردةوة: (Tolerance: The Threshold of Peace Aكة تيايدا وشةى تؤليَرانس وةك "يةكةمين بةها لة كةلتوورى ئاشتيدا" خراوةتة رِوو و لة بةرامبةر توندوتيذيدا داندراوة، كة كةلتوورى دذ بة ئاشتية (جعفريان:77). هةروةها بؤ ئاشناكردى خةلَكى جيهان بةم فةزيلةتة، هةمان رِيَكخراو، سالَى 1995ى بة سالَى ليَبووردةيى ناو برد (أ. ت. نوين: 2007). لةو رِاطةياندنةى سالَى 1995دا هاتووة، كة "ليَبووردةيى تةنيا دةروةستييةكى ئةخلاقى نية، بةلَكو لة هةمان كاتيشدا ثيَويستييةكى سياسى و ياسايية"(الخطيبى، ص: 9)

ئةمرِؤ ئيَمة خةريكين وشةى ليَكبووردن لة جياتى وشةى (تؤليَرِانسtolerance-و تؤليَرِةيشنtoleration-)ى فةرةنسى و ئينطليزى بةكار دةهيَنين و ئةمانةش لة ضةمكة لاتينيةكةيةوة (tolerantia)وة، وةرطيراون، كة بةماناى تةحةموولكردن و تيَطةيشتن دةطةيةنن. تؤليَرانس واتة توانادارى بؤ هةدادان و بةرطةطرتنى شتيَك، بةئاسايى وةرطرتنى شيَوازى ذيان و جيهانبينى ئةوانيتر ئةطةرضى تةواو لة شيَوازى ئيَمة بؤ ذيان و تيَطةيشتنمان لة جيهان جياواز بن(Lubecke:43, Blackburn: 365).

بةم تيَطةيشتنةش باشترين وشةيةك لة زمانى ئيَمةدا نزيكمان بخاتةوة لة ماناى تؤليَرِانس، وشةى ليَبووردةيية، ئةطةرضى وشةى ليَبووردةيى و ليَكبووردن لة زمانى كورديدا، بةسةختى ثابةندن بة كةلتوورى طرذى و شةرِ و ثيَكهةلَثرِذانةوة. واتة ئةوكاتةى طرذى و ناكؤكى و شةرِ لة بةرثابوونداية، يان بةرثابووة و كار لةكارترازاوة، بة هاتنةناوةوةى لايةنى سيَيةم، بير رِيَطيرى لة تةقينةوة، يان لة ئاشتكردنةوةى لايةنة ناكؤكةكان و ثيَكهيَنانةوةيان دةكريَتةوة. ئاشتكردنةوةش بة ليَبووردةيى (وةك جؤرآ لة هووشيارى) و بة ليكبووردن (وةك كرداريَكى هووشيارانة)، دةستثيَدةكات. ليَبووردةيى، رِؤشنبيرى و بةلَطةى ناوبذيكةرانة لة رِةوةندى ئاشتكردنةوةكةياندا، ئةوةيش هاوكات بةو مةترسييةى كة نةتوانن، لايةنةكان ثيَكبهيَننةوة. ئةمةش ضةند هؤكاريَكى خؤى هةية، وةك بؤ نمونة: هاتنةناوةوةى كةسان و لايةنيتر و دروستكردنةوةى طرذى و بةدحالَيبوون لة نيَوان لايةنةكاندا و لاوازكردنى ثيَطةى ناوبذيكةران. نةهاتنةثيَشةوةى يةكآ لة لايةنةكان لة دلَةوة و دنةدانى كةسانيتر لةدةرةوةى دانيشتنةكانى ئاشتبوونةوة، بؤ ثاراستنى بةرذةوةندى خؤيان و بةوجؤرة..

بةلآم، لةدواى ئةمةوة، كة لايةنة ثيَشتر ناكؤكةكان لةسةر دةستى ناوبذيكةران ئاشتدةبنةوة و ليَكتر دةبوورن، ئيتر كةلتوورى تةبايى و ثيَكةوة هةلَكردن و ئاشتةوايى و تةحةموولكردنى يةكتر بةهاى خؤى بؤ دةطةرِيَتةوة. هةر لةبةر ئةوةش بوو كة نووسيم، وشةى ليَبووردةيى و ليَكبووردن لة زمانى كورديدا، بةسةختى ثابةندن بة كةلتوورى طرذى و شةرِ و ثيَكهةلَثرِذانةوة: لة كاتى بارطرذيدا كةس رِيَز بؤ ليَكبووردن دانانآ و كةسيش باوةرِى بة ليَبووردةيى نية. ئاشتى و فةرهةنطى تةبايى مةرجى يةكةمى رِيَزطرتنن لة ليَبووردةيى وةك برِواو هووشيارييةك و لة ليَكبووردن وةك كردةيةكى كؤمةلآيةتى، كة تاكةكةسة ناكؤكةكان ثيَكةوة كؤدةكاتةوة.

ئيَمة لةم وتارةدا قسةمان لةسةر ليَبووردةيية وةك برِوا و ئاستيَكى هووشيارى، وةك فةرهةنطيَكى تاكةكةسيانة، كة ثيَشمةرجة بؤ هاتنةدى ليَكبووردن، وةك ئاكتيَكى كؤمةلآيةتى. ثيَويستة زةمينةى سةرهةلَدانى ئةم هووشياريية هةبيَت بؤ ئةوةى ببيَتة هووشياريى بكةرى كؤمةلآيةتى و ثيَويستة ئةم بكةرة كؤمةلآيةتيةش برِواى بة ليَبووردةيى هةبيَت تا بيكاتة كردةيةكى كؤمةلآيةتى. ليَرةوةية، باس لة قةيرانى جؤريَك لة هووشيارى دةكةين، كة هووشياريي ليَبووردةيية. نةبوونى يان قةيراناويبوونى ئةم ئاست و جؤرةى هووشيارى، بؤخؤى بة قةيراناويكردنى ئاكت و كردةى ليَكبووردن و كةلتوورى ئاشتةوايية. بةلآم ثيَشئةوى ليَبووردةيى ببيَتة كةلتوورى تاكةكةس و ثيَشئةوةى تاكةكةس هةستآ بة بوورين لة ئةوانيتر، ض تاكةكةس و ض ئةم كردة كؤمةلآيةتية بةوهؤيةوة كة ثابةندن بة شويَن و ثيَطةوة و ض تاكةكةس ناتوانآ لةدةرةوةى ئةو ثيَطة و شويَنةبيَت كة تيايدا دةذى و ض كردةى ليَكبووردنيش كة ئةو ثيَي هةلَدةستآ، ناتوانن لةدةرةوةى كؤمةلَطا و ثانتايى كؤمةلآيةتى بن. بؤية ئيَمة هاتووين كايةى كؤمةلآيةتيمان وةك شويَني تايبةتى بكةرى كؤمةلآيةتى و وةك شويَنى ئاكتى ليَبووردةيى كردؤتة كيَشةيةك و طريمانةى ئةوة دةخةينة رِوو، كة ليَبووردةيى و ليَكبووردن لة ناو كايةكؤمةلآيةتيةكانةوة دووضارى قةيران هاتوون و ثيَشمةرجى ئةوة دةخةينة رِوو، كة بةبآ كرانةوةى كايةكؤمةلآيةتيةكان و بةبآ ئازادكردنى تاك لةو رِيَطرانةى لةناو ئةو كايةكؤمةلآيةتيانةدا بؤى ديَنة ثيَشةوة، ناتوانآ لة ليَبووردةيى وةك ئاستيَكى رِؤشنبيرى تيَبطات و هةولَى سوودوةرطرتن لة ليَكبووردن وةك ئاكتيَكى كؤمةلآيةتى، بدات وةك رِيَطايةك بؤ بةشداريكردن لة وةديهيَنانى كةلتوورى ئاشتيدا.

ليَبووردةيى/ توندوتيذى:

ئةطةر وةك سثينؤزا ثيَناسةى ضةمكةكان بة دذةكان و ئةوةدا بكةين، كة نين، ئةوة بؤ قسةكردن لةسةر ليَبووردةيى ثيَويستة بطوترآ: ليَبووردةيى توندوتيذى نية. ليَبووردةيى بنةمايةكى رِؤشنبيريى ئاشتيخوازانةية، فةزيلةتيَك و كردةيةكة مرؤظةكان وةك بةشآ لة رِؤشنبيرييةكى سوودمةند، برِواى ثيَدةهيَنن و لةبةر رِؤشناييةكةيدا ضالاكى و ثةيوةنديةكانى خؤيان لةبةرامبةر يةكتردا (تاكةكان، طرووثةكان، طةلان و نةتةوةكان)، رِيَكدةخةن بؤ ئةوةى بتوانن هةردةم توندوتيذى بطؤرِن بة ناتوندوتيذى. لةبةر ئةوة بؤ قسةكردن لةسةر ليَبووردةيى و قةيرانى هووشيارى ليَبووردةيى لة كؤمةلَطادا، ثيَويستة يةكةمجار دةستنيشانى سةرضاوةكانى توندرِةوى بكةين، ضونكة توندرِةوى تاقة هيَزيَكة، يان مةترسييةكى جيدية لةسةر ليَبووردةيى و كةلتوورى ئاشتى، وةك لة رِاطةياندنةكةى رِيَكخراوى نةتةوة يةكطرتووةكاندا هاتووة.. بؤ ضوونة ناو ئةم كيَشةية، ثرسيارة كلاسيكيةكة بةمجؤرة بووة: ئايا توندرِةوى دؤخيَكى (غةريزى)ية، يان كؤمةلآيةتى؟ ئايا بةرئةنجامى سرووشتى مرؤظ خؤيةتى، ياخود ثرؤسةيةكى ميَذووكردة؟

لةم رِووةوة ميَذوونووساني هزر، بيريار و فةيلةسووف و يةزدانناسةكان بة دوو جؤر ثؤليَن دةكةن و خةسلَةتي (طةشبين) و (رِةشبين)يان دةدةنة ثالأ. بةلاى ئةوانةوة، رِةشبينةكان ئةوانةن كة ثيَيانواية مرؤظ بة جةوهةر و هةويَنى خؤى توندرِةو يان طةندةلأ و خراث نية، لة نييةتى مرؤظدا خراثةكارى و ضةوساندنةوة و ستةمكارى رِةط و رِيشةيةكى قوولَى نية و مرؤظ بؤ ذيان و بةختةوةرى و ضاكة خولَقاوة. بؤ نمونة، ئةريستؤ لةو برِوايةداية:

"هاوولآتى باش، مرؤيةكى باشة.. ثةروةردة و رِةفتاريَك، كة بةديهيَنةرى مرؤيةكى باشة، هةر ئةو ثةروةردة و رِةفتارة باشةية كة دةتوانآ بيكاتة هاوولآتى يان هاوشارييةكى نييةتباش" (ئةريستؤ، سياست:1287أ، 1288ب، ص:199).

بةمجؤرةش، ئةريستؤ، باشيى هاوولآتى بة باشى مرؤظبوونةكةيةوة دةبةستيَتةوة و ئةمةى دواييشيان جةوهةريَكى سرووشتيانةى مرؤظة. مرؤظ لة ذيانى خؤيشيدا ثاشكؤى فةرمان و رِيَنمايية سرووشتييةكانة. سرووشت بؤخؤى ثةيرِةوى لة رِيَكخستن و نةزميَكى تايبةت دةكات و مةبةست و غايةت لة بوونى هةرشتآ ئةوةية بطات بة ئامانجيَك كة لة كؤتاييدا جةوهةرى ئةو شتةمان بؤ ثيَناسة دةكات:

"جيهان رِيَكخستنيَكى كامةرانخوازانةى هةية، واتة هةر شتآ بةو جؤرة داندراوة كة ثيَشظةضوونى دةيبات بةرةو باشترين دؤخيَكى شياو بؤى". ئةمةش لةبةر ئةوةى "هيضكاتآ سرووشت بيَهوودة و بيَسوود كارناكات"(رِؤس:أرسطو، ل:129).

ئةطةر سرووشت و ذيان بؤ طةيشتنيان بة ئامانجى خؤيان ثيَويستيان بة جؤرآ لة رِيَكخستن هةبآ، ناكرآ مرؤظ لة جةوهةر و رِةطورِيشةى خؤيدا خراثةكار بيَت، ضونكة خراثة نايطةيةنيَت بةو جةوهةرةى كة غايةتى بوونى ئةوة و دةيةوآ تيايدا بة كامةرانى بطات.

ذانذاك رِؤسؤ لةمةش زياتر دةرِؤيشت و دةيطوت: مرؤظ لة بارودؤخى سرووشتيانة و بةدةويانة و سةرةتاييانةى خؤيدا، لة هةموو كاتيَك نةرمترة. ئةوة كؤمةلَطاية مرؤظ دةكاتة بوونةوةريَكى شةرِانى و توندرِةو(ئيميل، ل: 9، Rousseau,1754).

ئاراستةى رِةشبينةكان لة طةشبينةكان زياترن: قةشة ئاطؤستين، لةذيَر كاريطةرى تيَطةيشتنى (ثؤلَس)ى قةديس و برِواى خؤى بةوةى كة مرؤظ نةزانة بةرامبةر بة رِةب، طةيشتبووة ئةو ئةنجامةى بنووسآ:

"مرؤظ لة سرووشتيدا طوناهبارة و ئةمةش نيشانةى ئةوةية كة ئةو لة جةوهةردا خةتاكارة. خةتاكارى، بةشيَكى ثيَكهاتووة لة بوونى مرؤظ خؤى" (ئاطؤستين: اعترافات، كتيَبى دةيةم، ل:293).

لةم رِوانطةيةشةوة و "لة ثيَناوى ئةمةشداية كة هةموو خةلَك بة هؤى طوناهةكانيانةوة، شياوى مردنن"(ثاركر: 446). مرؤظى طوناهبار، مرؤظيَكى خؤثةرستة، ضونكة بةلاى خؤيةوة ويست و خواستةكانى لة ويست و خواستى كةسانيتر باشترن. ئةمةش هةستيَكى خؤبةطةورةزانى تيادا دروستدةكات و واى ليَدةكات ضيَذ لة دةسةلآت بةدةستةوةطرتن بةسةر ئةوانيتردا، وةربطرآ. مرؤظيَكى لةمجؤرة، "لةبةر ئةوةى لةدايكبوونيَكى رِؤحيانةى نةبووة، واتة ئةظينى خوداى نةخستؤتة برى ئةظينى خؤى، بةردةوام عةودالَى دةستطرتنة بةسةر ئةوانيتردا"(اسثريطنس: 96)

لةلاى تؤماس هؤبس، سرووشت بؤخؤى دروستكةرى يةكسانية لة نيَوان مرؤظةكاندا:

"لة رِووى هيَزى جةستةيي و هزرييةوة، سرووشت مرؤيةكانى بةجؤرآ يةكسان خةلَقكردوون، كة ئةطةرضى جارى واية كةسآ دةبينريَتةوة لة رِووى جةستةييةوة بةهيَزتر و لة رِووى هزرييةوة هؤشمةندتر بيَت لة يةكيَكيتر، بةلآم لةطةلأ ئةوةشدا كاتآ هةموويان ثيَكةوة بهيَنينة ثيَشضاو، جياوازيى نيَوانيان ئةوةندة شايانى تيَبينيكردن نية، كة لةسةر ئةوةوة كةسآ بتوانآ خوازيارى دةستكةوتيَك بيَت بؤخؤى و لةكاتيَكدا يةكيَكيتر نةتوانآ بةهةمان ثيَوةر خواستى دةستكةوتى هةبآ"(Cahn:1997,p:118، هابس، لوياتان، (2006)، ل: 156)

بةلآم لةطةلأ ئةوةشدا، ئةنجامى ئةم يةكسانية سرووشتية، بريتية لة "ترس لة يةكتر و لة ئةنجامى ترسيش لة يةكتر، لة نةبوونى حكومةت و دةسةلآتيَكى بالآدا، جةنط بةرثا دةبيَت" (هابس،(2006)، ل: 157). ئةمةش سةرةتاية بؤ شةرِانطيَزى مرؤظ كة ثيَويستة بةهؤى ثةيمانى كؤمةلآيةتييةوة جلَةو و بةرزةفتة بكرآ. مرؤظ بة سرووشتى خؤى ناضارة بؤ وةديهيَنانى ئارةزووة سرووشتيةكانى خؤى، هيَز بةدةست بهيَنآ، ويستى كؤنترؤلَكردنى كةسانيتريش بةشيَكة لةم دةسةلآتخوازيةى مرؤظ (اسثريطنز: 97). بةمجؤرةش بةلاى هؤبسةوة، "دؤخى سرووشتيى مرؤظ بريتية لة شةرِى هةمووان لة دذى هةمووان"(Chan: 119، هابس، ل:158). واتة هةركةس لة ثيَناوى ثاراستنى ذيانى خؤيدا و بة ثةيرِةوى لة هؤشى خؤى، سوود لةو شتة وةردةطرآ كة يارمةتيدةدات تاكو لةبةرامبةر دووذمنةكانيدا بةرطريى لةخؤى بكات.

بةمجؤرةش رِةشبينةكان لةو برِوايةدان مرؤظ لة جةوهةردا كائينيَكى توندرِةوة و توندرِةوى و شةرِانطيَزى بةشيَكى جيانةكراوةية لةو شتةى كة ناوى سرووشتى مرؤظة.

لةم رِوانطةيةوة و لة ثةيوةنديى بة بارودؤخى مرؤظبوون لة كؤمةلَطاى خؤماندا، دةتوانين بلَيَن: ئةطةر توندرِةوى بةشيَك بيَت لة ثيَكهاتةى جةوهةرى مرؤظ، ئةوة بةو حوكمةى بوونةوةرةكان لةم كؤمةلَطايةدا وةك مرؤظ، نةك شتيَكيتر، لةداييك دةبن، هةلَطرى توندرِةوى سرووشتيانة و جةوهةريانةى خؤيانن، بةلآم هةر ئةم توندرِةوية لةناو سيستةمى كؤمةلآيةتيى ئيَمةدا بة خيَراييةكى بيَويَنة طةشة دةكات و ليَرةشةوة (ليَبووردةيى و هةلَكردن و شيَوازةكانى بةخشندةيى) لةم كؤمةلَطايةدا، بةردةوام لة قةيراندان و رِيَطرى (جةوهةرى) و (كؤمةلآيةتى) زؤرن بؤئةوةى نةهيَلَن ئةم كةلتوورة طةشة بكات. بؤية بةلاى منةوة، ثرسيارى سةرةكى ئةوة نيية ئايا توندرِةوى هةية يان نا؟ و ئايا ئةو توندرِةويية جةوهةريية يان ذينطةيى و كؤمةلآيةتى؟ بةلَكو ثرسيارى طرنط ليَرةدا ئةوةية: ئةو شويَنانة كويَن كة دةبنة ريَطر لةبةردةم طةشةنةكردنى هووشياريى ليَبووردةيي لةناو كؤمةلَطاى كورديدا؟

ليَرةدا جةخت لة (شويَن) وةكو شويَنى تايبةت بة ثانتاييةكانى ذيانى كؤمةلآيةتى دةكةمةوة، ضونكة بة رِةواى نازانم هةموو ثانتايى كؤمةلَطا بة شويَنى توندرِةوى بزانم، لةبةرئةوةى ئةوةش بؤخؤى طشتاندنيَكى توندرِةوانةية. كةواتة با لةو ثرسيارةى سةرةوة بضينة ناو باسيَكةوة كة تاديَت زياتر لة ئاستى كةلتوورى و سياسى و كؤمةلآيةتييةوة، ثيَويستيمان بة طةلآلَةكردنى وةلآمةكانى هةية و ئةمةش مةسةلةيةكة ضةندة بؤ ئيَستامان طرنطة، ئةوةندةش زياتر بؤ داهاتوو. ثرسيارةكة دووبارة دةكةمةوة: ئايا ئةو شويَنانة كويَن كة دةبنة رِيَطر لةبةردةم طةشةنةكردنى هووشياريى ليَبووردةيي لةناو كؤمةلَطاى كورديدا؟

(شويَن) وةك رِيَطر:

قسةكردن لةسةر شويَن، يان بة طشتى قسةكردن لةسةر فةزا و لةناو ئةوانةشدا بؤ نمونة: فةزاى كؤمةلآيةتى، فةزاى كةلتوورى، فةزاى بيناسازى، فةزاى سياسى و ئةتمؤسفيَرى ذينطةيى و فةزاى دةوروبةر و هتد. دةمانباتةوة سةر قسةكردن لةسةر ئازادى و نةبوونى ئازاديش لة شويَندا، دروستكةرى قةيرانة بؤ هوشيارى و كردةى ليَبووردةيى. ئاماذةى ئيَمة لة ناونيشانى باسةكةماندا بة قةيرانى هووشياريى ليَبووردةيى لة كايةكانى كؤمةلَطاى كورديدا، ليَرةدا، كاية ئاماذةية بة شويَن وةك فةزايةك بؤ ئازادى. ئةمةش بة ماناى ئةوةية، كايةى كؤمةلآيةتى وةك شويَنيَك، ثيَويستة دابينكةرى ئازادى بؤ تاكةكانى خؤى بيَت، تا ببيَتة كايةيةكى بةرهةمهيَن، دةنا هةلَدةوةشيَتةوة و شتآ نابيَت ثيَى بلَيَين كايةى كؤمةلآيةتى. ثيير بؤرديؤ فةزاى كؤمةلآيةتى لة ضوارضيَوةى ثةيوةنديية ئازادة كؤمةلآيةتيةكانيدا ثيَناسة دةكات:

"ناواخنى ضةمكى فةزا، بريتية لة تيَطةيشتن لة جيهانى كؤمةلآيةتى لة ضوارضيَوةى ثةيوةنديةكاندا.. فةزاى ثةيوةندارى، ئةطةرضى ناديارة و لة بوارى ئةزمونكاريشدا ئاشكراكردنى ئاسان نية، بةلآم رِاستةقينةترين واقيعيةتة و ثرانسيثى بنةمايى هةلَسوكةوتى تاك و طرووثةكانة"(بؤرديؤ: 2001، ل: 72).

ئةم قسةيةى بؤرديؤ جةختكردنةوةية لةسةر فةزا، وةك شويَنيَك بؤ بةديار خستنى جياوازى و بةبآ جياوازى تاكةكان و طرووثةكان ناتوانن لة ذيانى خؤيان بةردةوام بن. بةلآم مةرجى بنةمايى هةلَسوكةوتى تاك و طرووثةكان لةطةلأ يةكتردا، بريتية لة هةبوونى ئازادى، ضونكة تةنيا لة فةزايةكى ئازاددا جياوازيى و فرةيى بوارى دةركةوتنى بؤ دةرِةخسآ: "هةبوون لة دةروونى فةزايةكدا، داطيركردنى خالَيَك، وةك تاكيَك ئامادةبوون لة ناو فةزايةكدا، واتة جياواز بوون و ئةمةشيان واتة مانادار بوون"(بؤرديو، ل:38).

ميَشيَل فؤكؤ لة طفتوطؤيةكدا، كة تةرخانكراوة بؤ قسةكردن لةسةر فةزا، دةسةلآت و زانين (فؤكؤ لة: ديورينط، 2003،ص 147ـ157)، ئةم ثةيوةندية رِووندةكاتةوة. فؤكؤ، ثيَيواية:

"جياكردنةوةى كردةى ئازاديى رِةفتارى خةلَك، كردةى ثةيوةنديية كؤمةلآيةتيةكان و ئةو دابةشكردنة ئةتمؤسفيَرييةى كة ئةم شتانة خؤيانى تيَدا دةبينننةوة، كاريَكى خؤويست و ستةمكارانةية. ئةطةر ئةم شتانة لةيةكتر جيابن، ليَتيَطةيشتنيان ئةستةمة. هةريةكةيان تةنيا لة رِيَطةى ئةويترةوة دةتوانرآ دةرك بكرآ"(فؤكؤ، 149).

بة مانايةكيتر، تيَطةيشتن لة هةلَسوكةوت و رِةفتارى ئازادانةى كةسةكان و بةجيَهيَنانى ثةيوةنديية كؤمةلآيةتيةكان لة ضوارضيَوةى ئةو ئةتمؤسفيَر و فةزا كؤمةلآيةتيةدا كة ئةو ضالاكيانةى تيَدا ثراكتيك دةكريَن، شياوى ليَتيَطةيشتنة. ئةو كاتة دةتوانين بة هةلَسوكةوتيَك و ثةيوةندييةكى كؤمةلآيةتى بلَيََين هةلَسوكةوت و ثةيوةنديى ئازاد، كة لة ئةتمؤسفيَريَكى ئازاددا ئةنجام درابيَت، نةك بة هةلآواردنى رِةفتار و ثةيوةندييةكة لةو شويَنةى تيايدا ئةنجامدراوة. فؤكؤ بؤ رِيَطرتن لة وةها كردةيةك، كة بةدابرِاو لة شويَنى جيَبةجيَكردنةكةى تةماشاى بكرآ و بؤى هةية هةلَطةرِيَتةوة بؤ ثيَضةوانةى خؤى، واتة ستةمكارى: بة رِاشكاوى دةلَيَت:

"ناكرآ بلَيَين بةجيَهيَنانى ئازادى، بةتةواوى دابرِاوة لةو دابةشبوونة فةزاييةى كة تيايدا ديَتة ئةنجام، بةلَكو ئةم بةجيَهيَنانة تةنيا ئةو كاتة كارى خؤى دةكات، كة جؤرآ لة ثةيوةستةطى تايبةت لة ئارادا هةبيَت، ضونكة لة بارودؤخى بةربلآوى، يان شيَواندا، ئةم كردةية بةبآ وةستان هةلَدةطةرِيَتةوة بؤ ثيَضةوانةى ئةوةى كة دةيخواست. تايبةتمةندييةكانى سةراسةربينى تةلارى طيز، بةتةواوى ئةو هةلة دةرِةخسيَنآ كة وةك بةنديخانة بةكار بهيَنرآ."(فؤكؤ، 150)

بةمجؤرةش ض شويَن لة هةر فؤرميَكى ذيانى كؤمةلآيةتيدا و ض فةزا لة هةر كردةيةكى دةسةلآتدا بنةمايين (فؤكؤ، 155). واتة ض ئةو فؤرم و شيَوة ذيانة كؤمةلآيةتييةى كةسةكان تيايدا هةلَدةستن بة ضالاكيةكانيان و ض ئةو ثةيوةنديانةى دةسةلآت لةناو فةزاى كؤمةلآيةتيدا لة رِيَطةيانةوة تاكةكان و ثةيوةنديةكانيان كؤنترؤلأ دةكات، ثةيوةستن بة شويَنةوة. بةم مانايةش نة كردةى كةسةكان، نة ثةيوةندية كؤمةلآيةتيةكان و نة ميكانيزمةكانى دةسةلآت، لةدةرةوةى شويَندا نين. ئةو كردةية، ئةو رِةفتارة ئازادة كة لة فةزا و شويَنيَكى ئازاددا ئةنجام درابيَت.

بةمجؤرةش دةتوانين، بة شيَوةيةكى طشتى، سآ جؤر فةزا و شويَن لة يةكتر جيا بكةينةوة:

1. شويَنى ثةرستن: ئةمة ئةو شويَنةية كة تايبةتة بة ثةرستن و دانثيانان، وةكئةوةى لة ئايينةكاندا دةيبينينةوة (ثةرستطاكان، زيارةتطاكان و كةنيسة و مزطةوت و دةيرةكان)

2. شويََنى ضيَذوةرطرتن: (وةك ئةوةى لة تةلارسازى طةرماوة طشتيةكان، و فةزاى لةشفرؤشى و ماساذخانةكان و سةيرانطا و شويَنة طشتيةكاندا دةبينريَتةوة) و

3. شويَنى سزا و كؤنترؤلأكردن: (وةك ئةوةى لة فةزاى بةنديخانة، شيَتخانة، قوتابخانة، مالأ، قةلآ، سةربازطة و مةيدانةكانى جةنط و هتد) دةبينريَتةوة (برِوانة: فؤكؤ، 155).

ئيَمة دةمانةوآ لة ثةيوةنديى بة ثرسيارى سةرةكيى باسةكةمانةوة، تةنيا باسى ئةمةى دواييان بكةين و بزانين ئاخؤ ضؤن شويَن دةبيَتة رِيَطر لةبةردةم دروستبوونى هووشيارى و كردةيةك، كة ثيَيدةلَيَين ليَبووردةيى؟

ثيَش هةموو شتيَك، شويَن بة ماناى ثانتاييةكى جوطرافيايى، دةتوانآ رِيَطر و ئاستةنط دروستكةر بآ لةبةردةم دروستبوونى هووشياريى ليَبووردةييدا. هةولَدةدةم سةرةتا بة ئاماذةدان بة كؤمةلَطا سةرةتاييةكان ئةمة رِوونبكةمةوة و ثاشان لة كؤمةلَطا مؤديَرنةكان و كؤمةلَطاى خؤشمان نمونةى دى بؤ ئةو مةبةستة بهيَنمةوة.

نمونةكان:

كةلتوورة زارةكيةكان:

لة كؤمةلَطاى كةلتوورة زارةكييةكاندا، كة هيَشتا بة نووسين و تؤماركردن ئاشنا نةببوون، شويَن، دروستكةرى طؤشةطيريى جوطرافيايى و طؤشةطيرى كةلتوورى بووة (بارنز و بيكر، 14ـ21). شيَوةذيانى ئةو كؤمةلَطايانة وايدةخواست كة ثابةندى بةرهةم و سةرضاوة بذيَوييةكانى سرووشت بن. لة هةندآ شويَنى سرووشتدا بةرهةم و خؤراك زؤر بوون و لةهةندآ شويَنى ديكةدا، كةم. مرؤظى ئةو كؤمةلَطايانة ثابةند بوو بةو بذيَويةى كة شويَن ثيَيدةبةخشى، ئةمةش بة ماناى ئةوةى كة سرووشتى شويَن شيَوازى ذيانى ئةوى دةستنيشاندةكرد و ناضارى دةكرد لةوآ بميَنيَتةوة و بةجؤريَكى تايبةت رِةفتار و هةلَسوكةوت بكات و ثةيوةندييةكانى خؤى بةثيَى ئةو ئازادييةى لةو فةزايةدا هةيبوو، دابمةزريَنآ.. شويَن جؤرآ لة دوورى و طؤشةطيرى بةسةر ذيانى مرؤظدا دةسةثاند و ئةمةش مرؤظى مةحكومدةكرد بة طؤشةطيريى كةلتوورى و دووريى لة هؤز و طرووثة مرؤييةكانى ترةوة، كة بؤخؤى لايةنى ثةسةند و خراثى هةبوو.

بةمجؤرةش لةو كؤمةلَطايانةدا، شويَنيَكى تايبةت دةتوانآ ناضار بة ذيانيَكى تايبةتمان بكات. شويَن دةتوانآ ئاسانكار و رِيَطر بآ لةبةردةم فيَربوون و ثةروةردةبوونيَكى تايبةتدا: طؤشةطيرى جوطرافيايى، دةسةلآتى شويَنة بةسةر مرؤظدا بؤ ئةوةى نةتوانآ لة شويَنيَكى ديكة بذى. شويَنيَكى تايبةت لة جوطرافيادا، شيَوازة ذيانيَكى تايبةتمان فيَر دةكات و ئةو ليَهاتووييانةمان ثةروةردة دةكات، كة بؤ خؤطونجاندن لةو شويَنةدا ثيَويستن.

بةو ديويتردا، شويَنيَكى تايبةت، مرؤظ لة شويَنةكانيتر دابرِ دةكات و ئةم دابرِانةش لة كةلتوور و خوو و نةريَتةكاندا رِةنطدةداتةوة. تيَرِوانينى مرؤظ لة شويَنيَكةوة بؤ شويَنيَكى ديكة لةسةر بيَطانة و غةريبة دةطؤرِآ. هةندآ تويَذينةوةى سكةندناظيايى ئاشكرايان كردووة، كة تيَرِوانينى دانيشتوانى شار و شويَنة جياوازةكان، رِةنطدانةوةى لةسةر بيرورِايان و هةلَسوكةوتيان لةطةلأ ثةنابةراندا هةية (43, 1996 Social Kritik, nr.). بة تيَبينيكردن و ئةزموون دةركةوتووة، لة هةندآ وردةكةلتوورى ناوضة جياوازةكانى كوردستاندا، بيَطانة و غةريبة تا ئةو كاتة ضاوديَريى دةكريَن و بةدطومانى لة ئاستياندا هةية كة ئةوان جيَطةى خؤيان دةكةنةوة و شيَوة ناسينيَك لةسةر خؤيان لةلاى خانةخوآ دروستدةكةن. بةلآم لة هةندآ شويَنى ديكة بيَطانة و غةريبة ثتر لةذيَر ضاوديَريى مالَى خانةخويَدا دةميَننةوة و خانةخوآ بة شيَوازيَكى زؤر تايبةت، ويَرِاى دريَغى نةكردنى لة ميواندارييكردنى غةريبةدا، ضاوى لةسةر هةلَناطرآ و هيض شانسيَك ناهيَلَيَتةوة بؤ ئةوةى زةفةرى ثيَببرآ. بؤى هةية طؤشةطيريى جوطرافيايى مرؤظ هانبدا بؤ ثاراستنى هةريَمى ذيانى و لة ثيَناوى ئةمةدا باجى طؤشةطيريى كةلتووريى بدات كة بريتية لة بينينى ئةوانيتر، (كة لةشويَنيَكى ديكة دةذين)، وةك دووذمنى طريمانةيى خؤى. ئةمةش سرووشتى كؤمةلَطا تةقليدية خيَلَةكيةكان دةردةخا، كة دوذمندارى و توندوتيذى لةسةر هةريَم و ثاراستنى كةوشةن و لةوةرِطا، ئةطةريَكى كراوةية. بةمجؤرةش طؤشةطيرييةك كة شويَن دروستيدةكات، رِاستةوخؤ دةبيَتة هؤى سةرهةلَدانى طؤشةطيريى كةلتوورى و ئةمةشيان دةبيَتة هؤى دروستكردنى هةموو ئةو رِيَطرانةى كة ناهيَلَن تيَطةيشتن و ثةيوةندى و دواجار هووشياريى ليَبووردةيى دروستببآ.

شويَنى بةرتةسك و تةنطةبةر:

دةكرآ نمونةى زؤر بؤ شويَن، وةك رِيَطريَك لةبةردةم دروستبوونى هووشياريى ليَبووردةيي لة كؤمةلَطاى هاوضةرخدا، بهيَنينةوة. بةشيَوةيةكى طشتى، شويَنة بةرتةسك و ليَكةوة نزيكةكان (وةك: طةرِةك و كؤلآنة تةنطةبةر و طوزةرةكان و بازارِةكان)، ويَرِاى كاركردى ميعماريانةى خؤيان، طؤرِاويشن بؤ شويَنى بةرهةمهيَنانى توندوتيذى و دةستدريَذى و تةنانةت كوشتنيش. لةو ناوةدا تةويلة و طةورِ، كة شويَنى تايبةتة بة حةوانةوةى ئاذةلأ و رِةشةولآخ، نمونةيةكى بةرجةستةمان دةخاتة بةردةست. ئةم شويَنانة، زؤرجار بوونةتة حةشارطة و شويَنى خؤشاردنةوة، جاريش هةبووة وةك زيندان و حةثسخانةش سووديان ليَوةرطيراوة. نمونةيةكى تر، ديوى دواوةى مالَ، يان ثاشمالأ لة خانووى طوندةكانى جارانى كوردستاندا، شويَنى زةخيرةخستن، دارى سووتاندن و دانانى كةلوثةلى زيادة بوون، بةلآم زؤرجاريش وةك شويَنى ليَدان و بةرزةفتةكردن و تةمبيَكردنى ئةندامانى خيَزان بةكارهاتوون، بةتايبةتى (ذن بة دةستى ميَرد، خوشك بة دةستى برا و مندالأ بة دةستى داييك و طةورةكان). كؤلآنى بةرتةسك، كويَرةرِآ و لاكؤلآن و رِارِةوة تةسكةكان و سةرثردةكان و قةيسةرييةكان، بةردةوام هةلى ئةوةيان بؤ هيَرشبةران رِةخساندووة، تا ثةلامارى نيَضيرةكانيان بدةن.

بةعس و بةكارهيَنانى شويَن:

لة سةردةمى بةعسييةكاندا، ويَرِاى هةبوونى سةدان شويَنى تايبةت بة شاردنةوة و ثةردةثؤشكردن و سزا و شكةنجةى دةستبةسةركراوان، شويَنة طشتييةكانى وةك شةقامى طشتى و مةيدانى شارةكانيش بؤ ضاوترسيَنكردنى هاوولآتيان بةكاردةهيَنريَن. ئيَمة ليَرةدا، بةهؤى نةبوونى سةرضاوةى ثيَويست لةم زةمينةيةدا، ثشت بة تيَبينكردن و يادوةرى خؤمان دةبةستين بؤ ئةوةى بتوانين بةردةوامى بة قسةكردنةكانمان بدةين.

لة رِاستيدا، بةعس لة ذيانى كورديدا مانايةكى تةواو توقيَنةر بة شويَن، بة شيَوةيةكى طشتى دةدات و هةموو شويَنآ دةكاتة شويَن بؤ توندوتيذى و زةبروةشاندن. بؤ نمونة: لة خةيالَطةى ميَذوويى كورديدا، ضوونة دةرودةشت، بةماناى ضوونة سةيران و ئازادي و كةشى كراوة، دةطةيةنآ و ئةمةش بةتايبةتى لة وةرزى بةهاردا، بةلآم بةعس دةرودةشت لة شويَنيَكةوة بؤ ئازادى، دةطؤرِآ بؤ شويَنى بيَسةروشويَنكردن و طؤرِى بة كؤمةلَى. بيابان و دةشتاييةكان لةسةر دةستى بةعسييةكان دةبنة شويَنى ترسناك و كؤقةبر و مؤلَطةى فرِيَدانى لاشةى ئةتككراو خاشاكى جةستةى قوربانيان.

بة ليَكدانةوةى من، هةروةك ضؤن لة ثرِؤذةى كوردناسيى بةعسدا، سآ قؤناغ هةية كة تيايدا بةعسييةكان بة ثشتبةستن بة تيَطةيشتنيَكى بةعسيانة بؤ ئةو كةلتوورة عةرةبيةى تيايدا ويَناى كورد كراوة، كورد بة ئةويتر دةكةن، تاكو بيخاتة خانةى دوذمنةوة(سيوةيلى: 2003، ل: 87ـ89)، ئاواش بةعسيةكان لة سآ قؤناغدا سآ تيَرِوانينيان هةية بؤ بةكارهيَنانى شويَن، وةك شويَنى ثيادةكردنى توندوتيذى، كة بة كورتى ناويان دةهيَنم:

1. شويَنى تةقليدى: مةبةستم لة بةنديخانة و هةر شويَنيَكة جيَطةى بةنديخانة بطريَتةوة. شويَنى توندوتيذى لةلاى بةعسييةكان، سةرةتا بةنديخانةكانن، هاوولآتيان رِاثيَضى ئةو شويَنانة دةكريَن و لة رِيَطةى كؤمةلَآ سزاى سةرةتاييةوة، بة مةبةستى ضاوترساندن، سرووشتى بةنديخانةيان ثيَدةناسيَنن. ئةمة ئةو قؤناغةى بةكارهيَنانى شويَنة كةلةطةلأ هاتنة سةر حوكمى بةعسدا، كارى ثيَدةكريَت. ئةم تيَرِوانينةى بةعسيةكان هى ئةو قؤناغةية كة تازة هاتوونةتة سةر حوكم و خةريكى طشتاندنى بةبةعسيكردنى كؤمةلَطان و نةيارةكانيان رِاثيَضى بةنديخانةكان دةكةن.

2. شويَنى سرووشتى: مةبةستم لةو شويَنة سرووشتيانةى وةك (ضياكان و ئةشكةوت و دؤلَةكان و هؤرِ و قاميشةلآن و دةشتاييةكانة)، كة لةسةردةمى شؤرِشى رِزطاريخوازيدا، شويَنى ذيان و خؤشاردنةوة و مؤلَطةبوون و خؤثارستنى نةياران، ثيَشمةرطة و ئاوارةكان بوون. بةعس لة كاتى دانوستانةكانيدا لةطةلأ كورد، كة وةك (ئةويتر) تةماشاى دةكات، هيَرشةكانى بؤ سةر ئةو شويَنانة كةمدةكاتةوة و لةكاتى تيَهةلَضوونةوة لة شةرِيش لةطةلأ هيَزى ثيَشمةرطةدا، دةكةويَتة ثةلاماردانى ئةو شويَنانة.

3. شويَنى طشتى: لة قؤناغى سيَهةمدا، بةعسييةكان شويَنى توندوتيذى، فراواندةكةن بة جؤرآ كة طشت كؤمةلَطا و تةنانةت بيابانة دوورةكانيش بطريَتةوة. ئةمةش ئةوكاتةية، كة ئيتر بةعسيةكان وةك دوذمنيَك تةماشاى كوردةكان دةكةن و بةهؤى ثرؤسةكانى جينؤسايدكردنيةوة، لة هةولَى سرِينةوةيداية(سيوةيلى:89).

بةكارهيَنانى بةعسييةكان بؤ شويَن و طؤرِينى هةموو جيَطايةك بة شويَنى توندوتيذى، بة ثيَضةوانةى هيَزة تةقليديةكانى باوكسالاريى كوردييةوة، وةكئةوةى لة طوندةكانى جارانى كوردستاندا دةبينريَتةوة، بةمجؤرةية: بةعس لة شويَنى بةرتةسك و تاريكةوة ثةلدةكيَشآ بؤ شويَنى ئاشكرا و بةرين، لة زيندانةوة بؤ سةحرا، لة ثةنهان و بةرتةسكةوة بؤ ئاشكرا و ئاوةلآ. بةمجؤرةش بةكارهيَنانى بةعس بؤ شويَن لة فراوانكردنى بةردةوامى شويَن و طؤرِينيةتى بؤ شويَنى توندوتيذى و ئاشكراكردنى ئةو توندوتيذييةداية وةك ئامرازيَك بؤ ضاوترساندن.

لةكاتيَكدا، بةكارهيَنانى نيَرسالارى كوردى بؤ شويَن، بةردةوام لة شويَنى تاريك و بةرتةسك و شاراوةدا قةتيس دةميَنآ. لةشكركيَشى و تؤلَةكردنةوة، لة سيستةمى باوكسالاريدا شةوانة و لة طؤشة و كةنارانةوة، ئةنجام دراون. ئافرةتكوشتن و ئةتككردن و شةرةفكرِينةوة، لة كونى ذوورةكان و لة تاريكاييدا جيَبةجيَكراون. ضاوترساندن و هةرِةشة رِةمزييةكانى نيَرسالارى وةك برِينةوةى درةختان، قرتاندنى كلكى ولآخ و نافةكبرِينى ئاوةلَكراسى ذنان، هةموويان لةو شويَنانةدا رِِوويانداوة، كة لايةنى بةرامةر بة ئاسانى ثيَشبينى نةكردوون..

نمونةيةكى ديكة بؤ شويَن، بةلآم زؤر جياواز، كة رِيَطرة لةبةردةم سةرهةلَدانى هووشياريى ليَبووردةيي لة كؤمةلَطاى هةنووكةيى كوردستاندا، كة زياتر لة داهاتوودا ئاشكرا دةبيَت، بريتية لةو بيناى نيشتةجيَيانةى لة ثيَنج سالَى رِابردوودا لة شيَوةى ئاثارتمان و شووققةى ضةند نهؤمى دروستكراون. ئةزموونى ئاثارتمانى ضةند نهؤمى و بةرتةسكيى رِارِةوةكانيان، بوونى يةك دةرطاى ضوونةذوورةوة و هاتنةدةرةوةى هاوبةش، طؤرِةثانى هاوبةش و هتد، لة زؤر ولآتانى جيهان هاوشان بووة بة زيادبوونى توندوتيذى و مةترسييةكان(بركاش: الجدران تضربنى، مجلة نقد و فكر). ئةمة ئةطةر باسى ئةو هةولَدانانةى نيشتةجيَبووانيان نةكةين بؤ خؤكوشتن و خؤفرِيَدانة خوارةوة. ئةمة ويَرِاى طؤرِانى ئةو ئاثارتمانانة بة (طيتؤ) و شويَنى دروستبوونى باند و طرووثى ضةتة و رِيَطران (وةكئةوةى لة ولآتانى سكةندناظيا باوة).

نمونةيةكى تر، كة زؤر نزيكترة لة كؤمةلَطاى خؤمان، بريتية لة هؤلَى بةرتةسكى خويَندنطاكان و طؤرِانيان بؤ شويَنى تيَكهةلَخزانى ذمارةيةكى زؤر لة كةسةكان، كة لة ئةنجامدا لةبةر نةبوونى شويَنى ثيَويست و طونجاو، ئةو هؤلَى خويَندنانة دةطؤرِيَن بؤ شويَنى توندوتيذى. هةموو ئةو نمونانةم وةك بةلَطة بؤ ئةو رِاستية خستنة رِوو كة ئاشكراى دةكات: شويَن دةتوانآ رِيَطر بآ لةبةردةم دروستبوونى هووشياريى ليَبووردةييدا، كة بنةماى ثرسيارةكةمان بوو. ليَرةشةوة دةضينةوة سةر بةشيَكى ترى باسةكةمان و ئةمجارةيان سةرنجى خؤمان لةسةر ئةو هووشياريية ضرِرِ دةكةينةوة كة لة ثرسيارةكةماندا مةبةستمانة.

رِيَطايةكى طونجاو بؤ ئةو مةبةستة، بريتية لة خستنةرِووى ثيَناسةيةك بؤ دةستةواذةى هووشيارى (ليَبووردةيى).

هووشياريى ليَبووردةيى:

ليَبووردةيى بةر لةوةى تيؤرةيةك يان ضةند خستنةرِوويةك و مةرجيَكى تيؤرى بيَت، لةناو ميَذووى هزر و ئايين و كةلتوورى طةلاندا، رِةطورِيشةى تايبةتى خؤى هةية. هيض كؤمةلَطا و طرووثطةليَكى مرؤييمان نيية كة بةجؤرآ لة جؤرةكان و لة قؤناغيَكى ذيانى شارستانيانةى خؤياندا، سيما و دةنطى ليَبووردةيى تيايدا دةرنةكةوتبآ و بةرز نةبووبيَتةوة. ميَذووى ليَبووردةيى وةك (ثرانسيثيَك) و ليَبووردن وةك (كردةيةك) لة كؤمةلَطا و كةلتوورة زارةكيةكانةوة، (ويَرِاى ئةو طؤشةطيريانةش كة بةدةستيانةوة نالآندويانة)، دريَذةى بةخؤيداوة تاكو كؤمةلَطا خاوةن خةت و طةشةسةندووةكان. هةريةك لة لائؤتسة، كؤنفسيؤس، بوودا، زةردةشت، سوكرات، كتيَبى ثيرؤز: (تةورات)، فرانسيزى ئةسيزى، سةعديى شيرازى، مةلاى جةزيرى، نالى، مةحوى و هتد. لة كةلتوورى كؤمةلَطا جياوازةكاندا، نيشانةى بيركردنةوة و كاركردنيان بة هزرى ليَبووردةيى و ثرانسيثى ليَبووردنةوة، بةجيَهيَشتووة(جةهانبةطلو: 2002، ل: 41ـ97).

لة ناو ليَبووردةييةكاندا ليَبوردةيى مرؤظ بةرامبةر بة سرووشت لة هةموويان كؤنترة، رِةنطة ثرانسيثى ليَبوردةيى لةسةر بناخةى ئةو تيَطةيشتنةوة هاتبآ كة مرؤظ بةبآ سرووشت هةلَناكات. بةلآم برِواى ليَبوردنى مرؤظ بةرامبةر بة مرؤظيتر، لة هةموويان تازةترة و زؤرشتيش لةمةدا رِيَطر بوون وةك: دوورى جوطرافى، طؤشةطيريى كةلتوورى و جةنطةكان (Tolerance, in Friensclopidya,). ئةمةش ثيَماندةلَآ، كة هةرضةندة مرؤظايةتى لة ميَذووى شارستانيةتى خؤيدا هووشيار بووة بةرامبةر بة ثرانسيثى ليَبووردةيى، كةضى لة ئاستى كرداردا ليَبووردةيى نةبؤتة بةشآ لة ئةدطارةكانى. ئةوة تةنيا لةطةلأ دةستثيَكردنة بة خةباتى ناتوندوتيذى لةسةدةى بيستةمدا كة ثرانسيثى ليَبووردةيى، دةبيَتة بناخةيةك بؤ ثراكتيكردنى ليَبووردن.

طوتمان بؤ وةلآمدانةوةى ثرسيارةكةى ثيَشوو، ثيَويستة هيض نةبآ ثيَناسةيةكى ليَبووردةييمان لةبةر دةستدا بيَت. ظؤلتيَر، فةيلةسوفى فةرةنسايى، كة بة يةكيَك لة ثيَشرِةوانى هزرى ليَبووردةيى لةخؤرئاوا دادةنريَت، دةلَيَت:

(ليَبووردةيى بريتيية لة رِيَزطرتن لة (ئةويتر) لة ضوارضيَوةى ئةو جياوازييةى لةطةلأ ئيَمةدا هةيةتى) (كيان، 1998، 45).

ئةم ثيَناسةيةى ظؤلتيَر ضةند ئيمكانيَكمان دةخاتة بةردةست، كة لةمةودوا هةولَدةدةم بيانخةمة رِوو و بةهؤيانةوة رِامانيَك دابرِيَذم بؤ ئةوةى بتوانم لة ضوارضيَوةيدا بير بكةمةوة:

يةكةم: لة ثيَناسةكةدا ثانتايةك هةية تايبةت بة (من/ئيَمة) و ثانتاييةك هةية تايبةت بة (ئةويتر)، كة (جياوازى) لة نيَوانياندا هةية. ئةم دوو ثانتايية دروستكةرى ذيانى كؤمةلآيةتيى (هاوبةش)ن.

دووةم: بؤية (من) لة جيهانى كؤمةلآيةتيمدا تةنيا نيم و تاكة مرؤظيَكى هووشيار نيم. من لة دةوروبةريَكى ئينسانيدا دةذيم، من لةطةلأ ئةوانيترم، كة جياوازن لة (من/ ئيَمة).

سيَيةم: من ثيَوةرى هيض شتآ نيم و ئةوةى من برِوام ثيَيةتى مةرج نيية بةشيَوةيةكى رِةها، كاملأ و باش بيَت، بؤية ثيَويستة رِيَز لة ئةويتريش بطرم.

ضوارةم: ئةوةى (ئةويتر) يان بةرامبةرةكةم برِواى ثيَيةتى، مةرج نيية بةشيَوةيةكى رِةها خراث بيَت و ئةمةش رِيَزى منة بؤ ئةو جياوازييةى ئةو لةطةلأ (من، ئيَمة)دا هةيةتى.

بة ثيَى ئةم ثيَناسةية، نابيَت هةرطيز جياوازييةكان ببنة سةرةتاى ناكؤكى و ململانآ و شةرِ، بةلَكو دةبيَت ببنة سةرةتاى ثيَكةوةبوون و رِووبةرِووبوونةوة و طفتوطؤكان، ضونكة تةنيا لةو رِيَطةيةوة من فراوانييةك بة جيهان و هووشياريى خؤم دةبةخشم كة هةم بؤ تيَطةيشتن لة خؤم و هةم بؤ دةرككردنى ئةوانيتر ثيَويستم ثيَيةتى..

ليَبووردةيى بريتية لةو برِوايةى كة من دةزانم و بةبيرمدةهيَنريَتةوة[1]، كة بةتةنيا نيم و ئةمةش هووشياريى منة بةرامبةر بة بوونى ئةوانيتر لةناو هةمان شويَن و جيَطاكانى تر، كة جياوازن لة من بةلآم وةك من مافيان هةية لةناو ئةم ذيان و كؤمةلَطايةدا بذين، وةليَ من لةطةلأ ئةو جياوازييةدا هةلَدةكةم. ئةم هةلَكردنة بة هووشيارييةوةية، نةك لة نةزانييةوة. بؤية كةلتوورى ليَبووردةيى بريتية لة بةرزكردنةوةى هووشيارى تاكةكةسى بؤ ئاستى دةرككردنى ئةوانيتر و جيهانى هاوبةش. ليَبووردةيى سةرةتاى دةستهةلَطرتنة لةو جةهلةى كة ناهيَلَيَت من بةتةواوى ببمة بوونةوةريَكى كاملأ و نابيناشم دةكات لةئاست ئةوانيتردا، كة مةرجى سةرةكين بؤ طةيشتنم بة قؤناغيَكى كاملَترى بوونى خؤم.

لةطةلأ ئةوةشدا كؤمةلَطاى ئيَمة لة زؤر دؤخى ئةوتؤ بةدةر نيية كة تيايدا هزرى ليَبووردةيى كارايى خؤى بةرجةستةكردووة و ئةمةشم لة ضةند وتاريَكى ديكةدا باسكردووة، بةلآم هيَشتاكة ئيَمة كؤمةلَطايةكى ليَبووردة نين و هووشياريى ليَبووردةيمان لة ئاستيَكى زؤر نزمداية. هةلَبةتة ئةم هووشياريية لةبةرئةوةى هيَلانةكةى تاكةكةسةكانن و كةلتووريَكة بؤ خؤرِزطاركردنى تاكةكان لة جةهالةتى مانةوة لةو دنيا داخراوةدا كة كةلتوورى باو، ميَذوو و نةريَتةكان ئةويان فرِيَداوةتة ناوى، هةرطيز بةشيَوةيةكى ئايديالَى نابيَتة كةلتوور و هووشيارييةكى طشتى. بؤ ئةمةش هؤكار هةية و رِةنطة بتوانين لة سآ شويَنى جياوازدا، هؤى نةبوونى ئةو هوشياريية دةستنيشان بكةين، كة ئةو شويَنانةش بريتين لة:

1ـ كايةى كؤمةلآيةتى: (خيَزان، كةلتوور و نةريَتةكان)،

2ـ كايةى سياسى/ ئايدؤلؤذى و

3ـ كايةى ثةروةردةيى.

1ـ كايةى كؤمةلآيةتى: (خيَزان، كةلتوور و نةريَتةكان):

كؤمةلَطاى ئيَمة لة بضووكترين يةكةى خؤيةوة، كة خيَزانة تاكو ثيَكهاتةى يةكة كةلتوورى و ئايينييةكانيش، ثةيوةندييةكى (نائالَوطؤرِانة)ى، ياخود (Non Communicative)ى لة ثشتةوةية. ثةيوةنديى نائالَوطؤرِانة، ياخود (ناثةيوةندى) ئةو دؤخةية كة تيايدا مةرجى ئامادةيى ئةوة نيية كة بةرامبةر، واتة لايةنى دووةمى ثةيوةندييةكة، خاوةنى كةسيَتى و كاراكتةر و سةربةخؤيى خؤى بيَت و بيرورِا و جياوازييةكانى بةهةند بطيريَن و طفتوطؤى لةطةلأ بكريَت. بةلَكو ئةو، لةويَداية بؤ ئيَمة و وةك (تابلؤيةكى سثى) واية كة ئيَمة خواستةكانى خؤمانى لةسةر ياداشت دةكةين. ئةو لايةنى طفتوطؤ و بيرورِا لةطةلأ طؤرِينةوة نيية، بةلَكو طويَرِايةلَيَكة بةبآ ئةوةى زمانى قسةكردنى هةبيَت.

هةر ثةيوةندييةك لةسةر بنةمايةكى (نائالَوطؤرِكارانة)وة دروستبووبيََت، جطةلةوةى ثةيوةندييةكى ناتةندروستانةية، ئاواش هةلَطرى ضةند حوكم و ميكانيزميَكة، كة دةكريَت لةم رِستانةدا كورتيان بكةينةوة:

(من لةسةر حةقم و رِاستييى لةلاى منة/ تؤ طويَرِايةلأ و ملكةضى منيت/ حةقيقةتى من، حةقيقةتى تؤية/ تؤ بؤت نيية جياواز بيَت، كةواتة تؤ بؤمن هةيت).

ئةم حوكم و ميكانيزمانة بوونةوةريَكى بةخؤدا رِؤضووى ثرِطرآ لةتاكةكةسى ئيَمة دروستدةكةن، كة لةهةموو ئةو ساتةوةختانةدا، كة ئةو دةتوانآ بوونى خؤى تياياندا بسةلميَنآ، رِيَطاى ئةو خؤسةلماندنانةى ليَتةنراوة و بةردةوام ناضاركراوة ثرسيار و نارِةزايى و خوليا تايبةتيةكانى خؤى دوا بخات و لةسةر يةك كةلَةكةيان بكات، بةلَكو لة كاتيَكدا بوارى بؤ برِةخسيَت ببيَتةوة بةخؤى وةك خؤى بيَت.. وةلى لةبةرئةوةى لة كؤمةلَطاى ئيَمةدا (خيَزان) لة رِيَطةى (نةريَتةكانة)وة دريَذة بةحوكمى خؤى دةدات و نةريَتةكانيش رِةوايةتى خؤيان لة (كةلتوور و ئايينةوة)وة دةهيَنن، ئةوة تاكةكةسى ئيَمة بةردةوام خؤى لةبةردةم ريَطرةكانى خيَزان، نةريَت، كةلتوور و ئاييندا دةبينيَتةوة و هةرطيز ئةو زةخيرةكراوانةى ناو ناخى خؤى بؤ بةتالأ ناكريَنةوة و خؤى لةبارودؤخيَكى ئالَوطؤرِكةرانة (Communcative)دا نابينيَتةوة. هةر بؤيةشة ئةو كاتةى ديَتة قسةكردن، يان هةولَى خؤدةربرِين دةدات، يان ئةوةتا: ئةوثةرِى خؤبةدةستةوةدةرانة قساندةكات، ياخود: زمانيَكى توورِة و تؤلَة ئةستيَن هةلَدةبذيَريَت، كة ئةم زمانةش نةدةتوانيَت تةعبيرى تةواو لة دؤخى ئةو بكات، نة لةرِيَطةشيةوة دةتوانيَت بطاتة خواستةكانى خؤى.

بةمجؤرةش كايةى كؤمةلآيةتى و بةثلةى يةكةم (خيَزان)، كة تيايدا (نةريَت و كةلتوور و ئايين) كؤبوونةتةوة، هةر لة سةرةتاى تةمةنى مرؤظى ئيَمةوة خةسلَةتى (بةكةسبوون، بةئيرادةبوون و سةربةخؤبوون و ئازادبوون) لةم مرؤظة دةستيَننةوة و لةناو ثةيوةندييةكى (نائالَوطؤرِكةرانة)دا، كة لةهةمانكاتيشدا ثةيوةندييةكى (ناليَبووردةيي)ية، بةرةلَلآى دةكةن. باشترين نموونة مندالَيَكة، كة خةريكة دنياى خؤى دروست بكات و بة مةرجةكانى خؤيةوة لةو دنيايةدا بذى، بةلآم ئةوة سرووشتى خيَزانى كورديية ئةو دنياية لةو مندالَة بسيَنيَتةوة و بةمةرجى دايك و باوكيَتى جيهانيَكى بؤ دروست بكات، بةبآ ئةوةى ئةمة لة ئةنجامى تيَطةيشتنةوة بيَت لة كةسايةتى مندالأ و لة جيهانة تايبةتييةكةى.

لةناو ئةم بازنة داخراوة نيَرسالارانةيةدا: (خيَزان/ نةريَت/ كةلتوور و ئايين)، نةك هةر بوارآ نارِةخسآ بؤ دروستبوونى هووشياريى ليَبووردةيى، بةلَكو مرؤظى ليَبووردةش وةك كائينيَكى (لاواز) و (ذنانى) و (نةرم) تةماشاى دةكريَت. ئةو كةسةى لة ولآتى ئيَمةدا لة برِياريَكى خؤى ثاشطةز دةبيَتةوة، ثياويَكى تةواو نيية، ضونكة ثياوى راستةقينة قسةى خؤى دةباتةسةر. كاتيَك دةمانةوآ ئاشتةوايى لةنيَوان دوولايةن و ناوبذيى دووكةس بكةين، مةبةستمان ئةوة نيية تيَيان بطةيةنين ئاشتى و ئاشتبوونةوة و ليَكخؤشبوون ضةندة لةبةرذةوةنديى ئةوانة، بةلَكو ئيَمة دةمانةوآ لةم ساتةدا (رِازييان بكةين)و كلآو دةكةينة سةرى يةكيَكيان، كة بؤى هةية لةهةر ساتةوةختيَكتردا ثيَكهةلَثرِذيَنةوة.

كةواتة هووشياريى ليَبووردةيى لة دؤخيَكدا دروستدةبيَت كة بةلاى كةمةوة (ئازاديى جياوازيبوون) لة ئارادا بيَت و ئةمةش لة ميانةى طفتوطؤدا رِةنطبداتةوة:

(من بةتةنيا نيم/ ضونكة طفتوطؤ فيَرم دةكات برِواكانى من تةنيا بةشيَوةيةكى رِيَذةيى باشن/ كةسانى تر برِواى ديكةيان هةية كة جياوازن لة ئةوانةى من،/ كةواتة ئيَمة ثيَويستيمان بةيةكتر هةية).

دووةم: كايةى سياسى/ ئايدؤلؤذى:

دروستبوونى كايةى سياسى/ ئايدؤلؤذى، لة ولآتى ئيَمةدا دروستبوونيَكى ناسرووشتيية، ضونكة ثيَش هةموو شتيَك ثةرضةكردارة لة بةرامبةر هيَزيَكى دةرةكيدا، كة ئةويش ناسياسيية و هيَزمان بةسةردا دةسةثيَنآ و سةثاندوويةتى. مامةلَةى ئةو دةولَةتانةى كوردستانيان بةسةردا دابةش بووة، مامةلَةى هيَزى سةركوتكةرة بؤ سرِينةوةى ئةويتريَكى بة دووذمنكراو. كايةى سياسى ئيَمةش لةبةرامبةر ئةم هيَزةدا دروستبووة، كة وةك دوذمن تةماشاى كراوة. ليَرةشةوة، كايةى سياسى ئيَمة ثيَكهاتةيةكى زؤر ئالَؤزى هةية و ميَذوويةكى هةية كة (هزرى ليَبووردةيى) تيايدا، ئةطةر نادياريش نةبيَت، ئةوا دةطمةنة. دةطمةنة، ضونكة ليَبووردةيى جؤريَكة لةفيداكارى بؤ ثيَكةوة بوون و رِووبةرِووبوونةوة بةبآ بةكارهيَنانى توندوتيذى، لةكاتيَكدا هةموو فيداكارييةك لةناو كةلتوورى سياسيى ئيَمةدا هاوشانة بةثراكتيزةكردنى جؤريَك لة توندوتيذيى و زةبر، جا ئةو زةبرة خودى فيداكار بطريَتةوة يان بةرامبةرةكةى. (ثيَشمةرطةيةك يان خؤى بةكوشت دةدا، يان ئةوانيتر دةكوذآ). كيَشةكة لةوةداية كةلتوورى سياسى ئيَمة لةبنةمادا كةلتووريَكى دةرة ـ دةسةلآت و هيَزثةرستة، ئةمجا كةلتووريَكى نةريَتخواز و موحافيزكارة و ثاشان كةلتووريَكى نيَرانةية و لؤذيكى نيَر تيايدا بالآدةستة، كة ئةم لؤذيكةش ناسنامةى خؤى لةسةر بنةماى (كردار) و (ثةرضةكردارةوة) دروستدةكات، نةك لةسةر بنةماى تيَرِامان رِووبةرِووبوونةوة. ونبوونى بنةماى تيَرِامان و نةبينينى بةرامبةر، بؤتة هؤى بةهيَزكردنى بنةماى ليَدان و زةبر وةشاندن و تؤلَةكردنةوة. لةوبارودؤخةشدا كة زةبر ببيَتة زمانى تةعبيركردن، ئيتر بوونى بةرامبةر دةبيَتة (بؤنيَك بؤ سرِينةوة).

خالَيَكى تر كة بؤتة هؤى ونبوونى (هزرى ليَبووردةيى) لة كايةى سياسى/ ئايديؤلؤذى ئيَمةدا، بريتيية لةو ثابةنديية رِيشةدارةى كة هيَزة سياسييةكانى ئيَمة بة ميَذووى كةسايةتى و بنةمالَة و ميزاجى تاكة سةركردةوة، دةبةستنةوة. حيزب لةم دؤخةدا بؤتة حيزبى تاكة سةركردة و سياسةتى حيزب بؤتة بةرجةستةكةرى ميزاجى بةرزترين ثلةى حيزبى و ئةمةش جاريَكى ديكة دابةزيوةتة خوار بؤناو خانةكانى كؤمةلَطا. بةم جؤرةش حيزبى ئيَمة هةرطيز نةيويستووة كؤمةلَطا و يةكة كؤمةلآيةتييةكان لةخؤى بتؤريَنيَت و لةدذى نؤرم و بةهاكؤمةلآيةتيية دواكةوتووةكان و لايةنة تاريكةكانى ئايين بوةستيَتةوة. ليَرةشةوة بةردةواميى (حيزب، سياسةت، ئايديؤلؤذيا)، هةميشة بةردةوامبوونيَك بووة بؤ رِازيكردنى هيَزة نةريَتخوازةكان و مةرجة داخراوةكانى كؤمةلَطا و يةكةكانى ناوى، لةسةر حسابى بةقوربانيكردنى ياسا و مافى تاكةكان و كةلتووريَكى كراوة.

ئةو ميكانيزمانةى ثةيوةنديى كايةى سياسى ئيَمة بةئةندامةكانى خؤيةوة و بة نةيارةكانيشيةوة دةستنيشاندةكات، ديسانةوة ئاشكراى دةكةن، كة لة ناو كايةى سياسى/ئايديؤلؤذى ئيَمةدا، ثانتاييةكى فراوانى (نائالَوطؤرِكردن) هةية و ئةمةش لةم رِستانةدا خؤى دةبينيَتةوة:

(تةنيا من لةسةر حةقم./ تؤ، يان بؤ منيت، يان دوذمنى منيت./ بؤية من تةنيا لةجةنطدا رِووبةرِووت دةبمةوة، تابيسةلميَنم تؤ بؤت نيية لة دةرةوةى من بوونت هةبيَت./ ئةنجام: دةبيَت تؤ بسرِمةوة).

لةناو بارودؤخيَكى سياسى ئاوادا، ليَبووردةيى دةكةويَتة نيَوان دوو ثةيوةنديى (ثتةو) و ثةيوةندييةكى (لاواز)ـةوة: هةميشة كةلتوورى كؤمةلآيةتى و دةسةلآتى ئايينى لةطةلأ ثانتايى سياسى/حزبى ئيَمةدا ثةيوةندييةكى ثتةو و طةرميان هةية. ئةوةى ئايين دةيلَيَت، حزب لايةنطيرى دةكات و ئةوةى بة برِيارى سياسيش دةطوترآ، لةلايةن دامةزراوة و دةستة ئايينيةكانةوة، مؤلَةتى ثيَدةدرآ و ثاساوى شةرعيانةى بؤ دةدؤزريَتةوة. لة ميَذووى سياسى ئيَمةدا ساتةوةختيَكى دابرِانى ئايين و سياسةتمان نية و ئةطةر هةشبآ، نةبؤتة طوتاريَكى سياسيى سةربةخؤ. بةمديوى تردا: ثانتايى كؤمةلآيةتى و ثانتايى سياسى بةردةوام يةكترى تةواوكةر بوون، ئةمةش لةبةر ئةوةى زؤرينةى كاراكتةرة سياسيةكانى ئيَمة لة مؤلَطةيةكى كؤمةلآيةتى ئاسايى و تةقليديةوة هاتوون. هيضكامآ لةم جؤرة ثةيوةندى و ثانتاييانة ناتوانن ببنة ثانتايى سةرهةلَدانى كةلتوورى ليَبووردةيى، ضونكة لة هةركاميَكياندا سآ بنةما و ضةمكى جةوهةرى ناديارن: تاكةكةس، جياوازى و ئازادى. ليَبووردةيى بةبآ ئةم سآ ضةمكة ناتوانآ دروستببآ و ئةطةر دروستيش بوو ناتوانآ بةردةوامبآ.

لةهةر كؤمةلَطايةكى كراوة، يان تةندروستدا ثيَويستيمان بة لانيكةمى فةزايةك هةية بؤ دروستبوونى تاكةكةس، ثيَويستيمان بة لانيكةمى رِيَزطرتن لة جياوازى و لانيكةمى ئازادى هةية. هةركات نةريَتةكان و سياسةت و ئايين ثالَثشتى يةكتريان كرد، كةلتوورى ليَبووردةيى دةكةويَتة قةيرانةوة. لة ئةوروثاى نةوةدةكانى سةدةى بيستةمدا، لةذيَر كاريطةرى طفتوطؤ لةسةر دروستبوون و بوونة ئةندام لة يةكيَتى ئةوروثا، جؤرة طةرِانةوةيةك و عةشقيَكى ميللةتانى ئةوروثيمان بؤ (كةلتوورى رِةسةن)ى خؤيان بينى، هةروةها سةرهةلَدانى حيزبى رِةطةزثةرستى و بةهيَزبوونيان لةثةرلةماندا (لة فةرةنسا و ئةلَمانيا و دانيمارك حيزبة رِةطةزثةرستةكان هاتنة سةر حوكم) و هاوشانى ئةمانةش شةرِة مةزهةبى و ئايينيةكانى يؤطؤسلاظيا و سيَرب و كرواتيةكان و ضةندشويَنيَكى ديكة، ثةرةيان سةند. ئةنجام بةضى تةواو بوو؟ ثشتكردن لة كةلتوورى ليَبووردةيى. توورِهةلَدانى جياوازى و كؤتاييهيَنان بة بةهاى تاكايةتى و دانسقةيى، كة بةرهةمى شارستانيةتى مؤديَرنى ئةوروثى بوون لة رِيَنيسانس و بةتايبةتى سةردةمى رِؤشنطةرى بةدواوة..

بؤضى من ئةوة دووثات دةكةمةوة، كة بة شيَوةيةكى طشتى، هةركات نةريَتةكان و سياسةت و ئايين ثالَثشتى يةكتريان كرد، كةلتوورى ليَبووردةيى دةكةويَتة قةيرانةوة؟ وةلآمى ئةم ثرسيارة دةكرآ بةمجؤرة بيَت: نةريَتةكان خواستى ميراتيانةى طرووث بةرجةستة دةكةن، بؤية بةهيَزبوونى نةريَتةكان لة كؤمةلَطادا دةبيَتة هؤى لةناوبردنى تاكةكةس: طرووثى نةريَتى، تاكةكةس وةك بوونةوةرى سةربةخؤ قةبوولأ ناكات، بةلَكو وةكو ئةنداميَكى طويَرِايةلأ دةيةوآ. (ئةمة طوتارى هةندآ لة حيزبة سياسية ئايينييةكانى كؤمةلَطاى ئيَمة بووة، كة برةويان بة طوتارى بةجةماوةركردن داوة).

طةرِانةوة بؤ رِةسةن و ميَذووى نةتةوايةتى و ئةو جؤرة طوتارانة، بة زيانى (جياوازى) تةواو دةبن، ضونكة (رِةسةن) و (نةتةوايةتى) و (ئيَمة) و (ميَراتى باووباثيران) و هتد، هةموويان ضةمكى يةكايةتين (وحدة) و ثتةوكةرى يةكيَتين، نةك قةبوولَكردنى جياوازى. (ئةمةيان طوتارى ناسيؤناليستة رِةطةزثةرست و نيشتيمانثةروةرانى دةمارطيرى ناو سياسةتى ئيَمةية). بةهيَزبوونى ئةو دوو لايةنةى ثيَشوو لة ثانتايى كؤمةلآيةتيدا، بة زيانى ئازادى تةواو دةبآ، ضونكة ئازادى، بريتية لة ئازادى قسةكردنيش لةبارةى ميراتى كةلتوورى، نةريَتةكان، ئايين و ميللةتيشةوة. بةلآم وةختآ ئةوانة بةثيرؤز كرابن و كايةى سياسى و ئايينى و كةلتوورى دةستيان لةناو دةستى يةكتر خستبآ بؤ ليَدان و بيَدةنطكردنى ئةوانةى لةو ثيرؤزيية دةدةن، ئةوة ئازادى سةرى خؤى هةلَدةطرآ. هةموو ئةم بارودؤخ و ثةيوةنديانةش ئةو بازنة داخراوة ثيَكدةهيَنن كة تيايدا ليَبووردةيى كةمترين شويَنى هةية، يان هةر نييةتى. لة رِاستيدا ليَبووردةيى لةو زةمينةيةدا طةشة دةكات كة لة رِووى جوطرافياييةوة كراوة بيَت، تيَكةلَى و سةوداومامةلَةى تيَدابيَت. لةرِووى سياسييةوة ئازاد بيَت و ئؤثؤزيسيؤن ئامادةيى رِاستةقينةى خؤى هةبيَت بةبآ ئةوةى رِيسكى طيانى بة دواوة بيَت. ئؤثؤزيسؤن نابيَت لةدةرةوةى كؤمةلَطا بيَت. لة رِووى كةلتووريشةوة ثيَويستة لةو شويَنةدا رِيَذةطةرايى كةلتوورى و فرةئايينى رِيَزى ليَبطيريَت.

سيَيةم: كايةى ثةروةردةيى:

هةروةكو لة شويَنيَكيترى ئةم باسةدا نووسيم، ليَبووردةيى جؤريَكة لة رِؤشنبيريى كة تاكةكةسةكان، طرووثةكان، طةلان و نةتةوةكان بةهؤيةوة دةتوانن ثةيوةندييةكانيان رِيَكبخةن و طرذييةكان و توندوتيذى بطؤرِن بؤ ناتوندوتيذى. ئةم تيَطةيشتنة بؤخؤى دةرطاى باسيَكى طرنطمان بةسةردا ئاوةلآ دةكات، كة ئةويش بريتية لة طرنطيى ليَبووردةيى لة بوارى ثةروةردة و بةرجةستةكردنى رِؤحيى ليَبووردن لة سيستةمى ثةروةردةدا، ضونكة لةو سيستةمةداية كة تاكةكةس ئامادة دةكرآ بؤ ضؤنيَتى بةشداربوونى لة كارى سياسى و كاكردنى لة دامةزراوة كؤمةلآيةتيةكاندا و رِيَزطرتنى لة هاوذينى لةطةلأ ئةوانيتر (الخطيبى،ص: 10-11)

ونبوونى هزرى ليَبووردةيى لة كايةى ثةروةردةيى ئيَمةدا هةر ناطةرِيَتةوة بؤ ئةوةى ئةم كايةية تةواوكةرى كايةى (كؤمةلآيةتى، سياسى/ئايديؤلؤذى)يـة و بةهةمان ميكانيزمى (نائالَوطؤرِكةرانة)وة ئيش لةسةر تاكةكانى ئيَمة، دةكات. بةلَكو هؤكارى سةرةكيى دةطةرِيَتةوة بؤ ئةوةى خودى كايةى ثةروةردة لة ولآتى ئيَمةدا تاكةكةس وةك مرؤظيَكى (ناكاملأ/ كةم عةقلأ) تةماشا دةكات، كة دةبيَت (كؤنترؤلأ) و (عاقلأ بكريَت). بةم ثيَيةش كايةى ثةروةردة دةبيَتة ويستطايةك كة ثةيوةندييةكى (نائالَوطؤرِكةرانةى نايةكسان) لة نيَوان (فيَركةر) و (فيَركراو) دا، دروستدةكات و دةسةلآتى فيَركار بةسةر فيَركراودا دةسةثيَنيَت.

ئةمةش ئةو تةريبةية كة سيستةمى ثةروةردةيى ئيَمة لة ساتةوةختى دروستبوونيةوة، لة ذيَردةسةلآتى ئينتيدابى بةريتانيدا، لةطةلأ سيستةمى سةربازى ثاراستويةتى، كة هةردووكيان دوو سيستةمى ديسثلينكةرن. ئةم سيستةمة لةلايةكةوة ناثةروةردةيية و لةلايةكةوة لادانيَكة بةرةو خراث، لةضاو ثةروةردةى هةرِةمةكى لة كؤمةلَطاى ترادشيؤنالَى كورديدا: لةثةروةردةى هةرِةمةكيدا، تاكةكةس وةك نةزان و بيَئةزموون تةماشاى دةكرآ، بةلآم فيَركردن شتيَكة لة ميانةى ذيانى ثراكتيكيدا رِوودةدات. باوكيَكى جوتيار نةبؤخؤى لة قوتابخانة فيَرى جوتيارى و مالَدارى بووة و نة مندالَةكةيشى بؤ ئةو مةبةستة ناردؤتة قوتابخانة. ئةو بؤخؤى ثشتاوثشت هةندآ شت فيَربووة و لة بوارى كردةييشدا فيَربوونةكانى خؤى لة مةحةك داون و ئةزموونى كؤكردؤتةوة. ئيَستاش كة دةيةوآ كورِةكةى بكاتة جوتيار، ديَت لة ميانةى ذيانى عةمةليدا و بة ثشتبةستن بة ئةزموونةكانى خؤى هةندآ شتى فيَر دةكات، وةليَ ئازادى ئةوةش دةداتة كورِةكةى كة بؤخؤى فيَربوون ئةزموون بكات. بة مانايةكى ديكة، لةثةروةردةى هةرِةمةكى كورديدا شتآ لة سةثاندن و شتآ لة طواستنةوةى ناضاريانةى ئةزموون لة نةوةيةكةوة بؤ نةوةيةكى تر هةية، بةلآم بواريَكى ئازادييش هةية كة هةل دةداتة تاكةكةس، خؤى لة بوارى ثراكتيكيةوة، ئةزموون و تيَطةيشتنى خؤى ثةروةردة بكات.

قوتابخانة، بةمانا سةربازيية بةريتانية سةرةتاى سةدةى بيستةمةكةى، وةكئةوةى لة عيَراق و كوردستاندا دةردةكةوآ، بةدةطمةن نةبآ، لة ذيانى ثراكتيكى و ئةزموونيى دوورة و تيايدا ثشت بة تيؤر و طواستنةوةى دةقاو دةقى بيرورِاى كةسانيتر دةبةسرآ. مرؤظ لةم سيستةمةدا، تاقيكردنةوةى دةكرآ لةسةر ئةو شتانةى كة فيَرى كراون و ناضار كراوة بة لةبةركردنيان، نةك ئةو شتانةى بؤخؤى لة ئةزموونةوة فيَريان بووة، يان لةسةر ثيَكةوةطريَدانى تيؤرى و ئةزموون. قسةكردن و خوتبةدان بؤمندالأ لة قوتابخانة، لةسةر ئةوةى ثيَويستة ضؤن رِيَزى دارودرةخت بطرآ، (كة بؤخؤى رِاهيَنانيَكة لةبارةى ليَبووردةييةوة)، جياوازة لةوةى ئةم مندالَة بؤخؤى ئازادى ئةوةى بدريَتآ دارودرةخت و طوولأ برِويَنآ و ثةروةردةيان بكات و ئةزموونى طةورةكردن و سيسبوون و طةشة و وشكبوونيان بكات. بةمجؤرةش ليَبووردةيي بةرلةوةى تيؤرى و طوتار بيَت، كردة و ئةزموون و ثيَكةوة هةلَكردنة. هةر سيستةميَكى ثةروةردةيى رِةهةندى ثراكتيكيانةى فيَركردنى لاواز بوو، لة فيَركردنى ليَبووردةييشدا لاواز و دةستةوةستان دةبآ. هةتا ئيَوارآ لة قوتابخانةى كضان و كورِان باسى يةكسانى و هاومافى نيَرينة و ميَيينة بؤ قوتابيان بكةين، تا ئةوكاتةى ئةوان لة قوتابخانة تيَكةلأ نين و جيامان كردوونةتةوة، مةسةلةى نايةكسانى لة زةينى ئةواندا وةك نةطؤرِيَك دةميَنيَتةوة. ليَبووردةيى طوتار و خواستيَكى شاعيرانة و رِؤمانسيانةى جوان نيية كة بةهؤيةوة سةرنجى دةوروبةر رِابكيَشين، بةلَكو ثتر لةوة، كردةيةكى زيندووى رؤذانةى تاكةكةسة لةطةلأ ئةوانيتر بة قةبوولَكردنى ئةو جياوازيانةى لة نيَوانياندا هةية، وةك ظؤلَتيَر دةيطوت و ثيَشتر ئاماذةمان ثيَدا..

لةلايةكى ترةوة، لة سيستةمى ثةروةردةيى ئيَمةدا، ليَكضوونيَكى زؤر هةية لة نيَوان باوكانى ناو كايةى كؤمةلآيةتى، باوكانى كايةى سياسى و باوكانى ئايينى و باوكانى كايةى ثةروةردةدا. ئةم ليَكضوونةش كؤمةلَىَ ثةيوةنديى دووبارةوة بوو دةسةلمـيَنيَت، كة هيضييان لة بةرذةوةنديى هزرى ليَبووردةييدا نين. بؤ نموونة لة دؤخيَكى ئاسايي كايةى خيَزاندا ثةيوةندى لةسةر ثرانسيثى (طةورة) و (بضووكي)يةوةية. بةثيَى ئةم ثرانسيثة طةورةسالأ دةتوانآ برِيار بؤ بضووكتر بدات. طةورة هيَزى هةية و بضووك لاواز. (باوكى كؤمةلآيةتى لة خؤشةويستى و بةزةييةوة، دةتوانآ ناضار بة هةر شتيَكمان بكات). لة كايةى ئايينييدا ثةيوةندى لةسةر ثرانسيثى نويَنةراتيكردنةوةية: ثياوى دينى، مةلا، قةشة و هتد بةناوى يةزدانةوة دةدويَن و داوا و دؤعا دةكةن. (باوكانى ئايينى لة يةزدان نزيكترن.) لةكايةى سياسيدا هةموو دةبينة فةرمانثيَدراو، يان دةتوانين ياخيبوون هةلَبذيَرين. (باوكانى سياسى بة ئينتيما، يان بة ياسا بةرزةفتةمان دةكةن).

لة سيستةمى ثةروةردةييدا ويَرِاى ئةوةى زؤرينةى ئةم ثةيوةندية نائالَوطؤرِكةرانة دووبارة دةبنةوة، ئةوة دؤخيَكى ئاسايى ئةوتؤش نيية كة تيايدا مامؤستا و قوتابى (هاوكار)بن، يان دوو لايةنى بةشداربووى طفتوطؤيةك بن، بةلَكو هةمان حوكمةكانى كايةى كؤمةلآيةتى لة كايةى ثةروةردةيشدا دووبارة دةكريَنةوة، كة رِستةى: (طؤشتةكةى بؤ ئيَوة و ئيَسقانةكانى بؤمن) بةرجةستةكةرى ئةم دؤخةية.

بةثيَى ئةم رِستةية، كة رِستةى هةموو باوكيَكى ناو خيَزانة لة كايةى كؤمةلآيةتيدا، قوتابى وةك (تاوانباريَك) دةخريَتة بةردةم باوكانى كايةى ثةروةردة و هةر ليَرةشةوة كةسيَتى كؤمةلآيةتى ئةو قوتابيية لةيةك خالَدا بضووكدةكريَتةوة، كة ئةويش بريتيية لةوةى دةبيَت (فيَربكريَت)! ليَرةوة فيَركردن لةثرؤسةيةكى رِؤشنطةرانةوة، كة ثيَويستة تواناكانى قوتابى ئاشكرا و ثةروةردة بكات، دةبيَتة ثرؤسةيةكى بةرزةفتةكردن و ضاوسووركردنةوة. بؤية دياردةى (كؤبوونةوةى باوكان و دايكان) لة كايةى ثةروةردةدا، بةدةطمةن بؤ ئةوةية كة (ستايشى) قوتابى تيَدا بكريَت، بةلَكو زؤربةى كات لةثيَناوى رِيسواكردنى قوتابى و ئاشكراكردنى كةموكورِيةكانيةتى.

بؤية ئةطةر طرنطيى هزرى ليَبووردةيى لة كايةى كؤمةلآيةتى و كايةى سياسيى ئيَمةدا ثيَويستييةك بيَت، ئةوة لةكايةى ثةروةردةدا مةسةلةيةكى جةوهةريي حاشاهةلَنةطرة. ئةمةش بةو مانايةى لة هةردوو كايةى ثيَشوودا بؤى هةية هةردةم طؤرِانيَك لة ثلةى برِيارى سياسى و كؤمةلآيةتى رِةها و رِيَذةييدا رِوو بدات و كرانةوة و داخران دوو طؤرِاوى هةميشةيى بن، بةلآم لةكايةى ثةروةردةدا هةموو ثةيوةندييةكان لةسةر ئاستيَكى بةرزى نيسبييةوة دروستدةبن و هيض طةرانتيَك نيية بؤ ئةوةى رِةهاييطةرى و داخران رِيَطايةك بيَت بؤ ثةروةردةيةكى تةندروستانة. ضونكة لةبوارى (طؤرِينةوةى مةعريفة و زانستدا)، يان لة بارودؤخى (تيَطةيشتنيَكى مةعريفييانة)دا، كة ئامانجى سةرةكيى هةر سيتةميَكى تةندروستى ثةروةردةيية، جيَطاى هيض جؤرة زةبر و توندوتيذييةك نابيَتةوة. بةمانايةكى تر: لةو شويَنةدا كة توندوتيذى لة ئارادا بيَت، رِيَطاكانى تيَطةيشتن و مةعريفةطؤرِينةوة و فيَركردن دةبةستريَن و شةرِ دةستثيَدةكات، يةكةم ثرانسيثى هزرى ليَبووردةييش ئةوةية كة: نابيَت شةرِ رِووبدات.

بةمجؤرةش ئاشكرا دةبيَت، كة كايةى ثةروةردة لة ولآتى ئيَمةدا، نةك هةر نةيتوانيوة ببيَتة شويَنآ بؤ مانةوةى ليَبووردةيى بةلَكو رِاستةوخؤش زةمينةسازى كردووة بؤ بةرهةمهيَنانةوةى ئةو ثةيوةندية نايةكسانةى كة تيايدا ئالَوطؤرِكردن (Communication) دادةبةزيَتة سةر جؤريَك لة فةرمان دةركردنى ثةروةردةيى.

كايةى ثةروةردة لة ولآتى ئيَمةدا لة (ثيَشطريَك) زياتر نيية، كة دةلكيَنرآ بة كاية دةسةلآتدارةكانى ناو كؤمةلَطاوة و ثةيوةنديى نيَوان ئةو كايانة طةرم و طوورِ دةكات، بةلآم بؤخؤشى بنةماكةى خؤى وندةكات، كة ثةروةردةكردنة. كاتآ ثةروةردة دةبيَتة ثيَشطرى كؤمةلآيةتى، دةبيَتة (ثةروةردةى كؤمةلآيةتى) و كاتآ دةلكيَنرآ بة سياسةتةوة دةبيَتة (ثةروةردةى سياسى) و كاتيَكيش دةخريَتة ثيَش ئايينةوة، دةبيَتة (ثةروةردةى ئايينى). ئةمانة هيضيان خودى ثةروةردة نين. ئةمةش بةماناى ئةوةية سيستةمى ثةروةردةيى ئيَمة، (ثةروةردة)ى خستؤتة خزمةت ثيَطةياندنى سياسى، ئايينى و كؤمةلآيةتييةوة و ثةروةردةكردنى ثةروةردةييانةى تاكة مرؤظى فةرامؤشكردووة. واتة ديسثلين و ثرانسيثة جةوهةريية ثةروةردةييةكانى خؤى، ثاسيظ كردووة. ثةروةردة لةم سيستةمةدا ثةيوةندى سياسةت و ئايين و كةلتوورى كؤمةلآيةتى طةرمكردووة و ثةيوةنديى خؤى و تاكة مرؤظى، ثضرِاندووة. ئةم سيستةمة ثةروةردةيية ناتوانآ بةرهةمهيَنةرى ليَبووردةيى بيَت و ليَبووردةيى تيايدا تةنيا وةكو طوتاريَكى لاواز دةميَنيَتةوة. ضونكة بؤ دروستكردنى ليَبووردةيى ثيَويستيمان بة تاكةكةسانى بكةر هةية، كة جياوازييةكانيان قةبوولَكراو و ئازادييان دابينكراو بيَت. ونبوونى تاكةكةس لة كةلتوورى كؤمةلآيةتى و ونبوونى جياوازيى لة ئايين و ونبوونى ئازادى لة سياسةتدا، سيستةمى ثةروةردةيى ئيَمةى لة جومطة سةرةكييةكةى خؤيدا، كة بةرهةمهيَنانى ليَبووردةيية، لة ثةلوثؤ خستووة.

ئةنجام:

هووشيارى ليَبووردةيى شتآ نيية لةطةلَماندا و لة زطماكةوة، ثيَوةى لةدايك بووبين، بةلَكو ئةنجامى كاربؤكردني بةردةوامة لة ناو كاية جياوازة كؤمةلآيةتيةكان و دةبيَت لةثرؤسة و قؤناغةكانى طةشةى تاك لةناو كؤمةلَطادا، وةك بةشيَك لة كةلتوورى ئاييندة تةماشاى بكةين. رِيَطرةكانى بةردةم هزر و كةلتوورى ليَبووردةيى لة كؤمةلَطاى ئيَمةدا زؤرن، بةلآم ئةو رِيَطرانةى كاية كؤمةلآيةتية بالآدةستةكان لةبةردةم ليَبووردةييدا دروستيانكردووة، لة هةموويان مةترسيدارترن. بؤ بةرهةمهيَنانى كةلتوورى ليَبووردةيى، ثيَويستة هةنديَك لةو كاية كؤمةلآيةتيانة ناضار بكريَن، كة لةثيَناوى بةرذةوةنديى طشتيدا، هةر يةكةيان كةمآ دةست لة ثرِؤذة زةوتكارييةكانى خؤيان لة كؤمةلَطادا هةلَبطرن، بةمةش ثانتايى ليَبووردةيى بوارى بؤ برِةخسآ لة ئاستى هزريندا تةعبير لة خؤى بكات. لة ئاستى ثراكتيكيشدا ببيَتة رِةفتارى تاك لةطةلأ ئةوانيتر، تاكو بتوانين: رِيَز لة (ئةوانيتر) بطرين، لة ضوارضيَوةى ئةو جياوازييةى لةطةلأ (ئيَمة)دا هةيانة، وةك ظؤلَتيَر طوتبووى و ثيَشتر لةبارةيةوة دواين.. هةنديَكى تريش لةو كاية كؤمةلآيةتيانة، بؤى هةية لة ميانةى تيَثةرِينى كات و بةهؤى ململانيَى ناو ئةندامةكانى خؤيانةوة، طؤرِانيان بةسةردا بيَت و خؤيان نويَ بكةنةوة.

بةكورتى: قةيرانةكانى بةردةم هووشياريى ليَبووردةيى لة كؤمةلَطاى ئيَمةدا، لة هةمان كاتيشدا قةيرانى ئةو كاية كؤمةلآيةتيانةى ديكةى ناو كؤمةلَطاكةمانن، كة ليَبووردةيى تياياندا نةبؤتة كةلتووريَكى ثتةوى رِيَزليَطيراو. ئةو كاية كؤمةلآيةتيانة دةروونى ئيَمةى تاكةكةسيان داطير كردووة، ئيرادةى ئيَمةيان ثاسيظ كردووة و جةستةى ئيَمةيان كؤنترؤلأ كردووة.

دةروونيَكى داطيركراو، ئيرادةيةكى ترساو و جةستةيةكى بةرزةفتةكراو، ناتوانن بة ئاراستةى هووشياريى ليَبووردةييدا هةنطاو بنيَن. ئيَمة سةرةتا ثيَويستيمان بة ثةروةردةكردنى ليَبووردةييانةى كايةى كؤمةلآيةتى، كايةى سياسى و كايةى ئايين هةية، تاكو بتوانين رِؤح و ئيرادة و جةستةى خؤمانيان لةدةست ئازاد بكةين. ئةم ئازاديية مةرج و هةنطاوى يةكةمة بؤ دروستبوونى هووشيارى ليَبووردةيى و مرؤظى ليَبووردة.

سةرضاوةكان بة ثيَى بةكارهاتنيان لة باسةكةدا:

  1. صديقة جعفريان (2005)، "مدرسة: جايطاة كاربرد تساهل در اموزش" در: طزارش و طفتوطو، سال ضهارم، ش:17.
  2. أ. ت. نوين: (2004)، عيب تحمل، در "فصلنامة تخصصى أنديشةْ سياسى، سال: أول، ش: 1، زمستان 2004، ص: 123ـ135. كة لة بنةمادا وةرطيَرِاوى ئةم وتارةية:

ـ A . T. Nuyen, “The Trouble of Tolerance,” American Catholic Philosophical Quarterly, Vol. LXXI, No. 1, 1997, pp.1-12

3. Poul Lubcke: (1996), Politikens filosofi leksikon, Kopenhaven, Politikens Forlag.

4. ارسطو: سياست، م. د. حميد عنايت، شركت انتشارات علمى و فرهنطى، تهران: ض ششم، 2007.

5. ديويد راس: أرسطو، م. مهدى قوام صفرى، انتشارات فكر روز، تهران: ض اول، 2008

6. ذانذاك رِؤسؤ: ئيميل، و. رِةسولأ سولَتانى. لة بلآوكراوةكانى كتيَبخانةى ئاويَر، هةوليَر، 2008.

7. قديس اوطوستين: أعترافات، م. سايةْ ميثمى، تهران، دفتر ثذوهش و نشر سهروردى، 2001.

8. هنرى بمفورد ثاركز: خدايان و ادميان، نقد مبانى و فرهنط و تمدن غرب، م. محمد بقايى (ماكان)، تهران: قصيدة، 2001.

9. توماس هابز: لوياتان، م. حسين بشيرية، تهران، نشر نى، ض. ضهارم، 2006.

10. Steven M. Chan: Classics of Modern Politcal theory, Machiavelli to Mill, NewYork/Oxford: Oxford Unyversity Press, 1997.

11. ثى ير بورديو: نظريه كنش، م. مرتضى مرديها، تهران، انتشارات نقش و نطار، 2001

12. ميشل فوكو: "فضا، قدرت و دانش"، سايمون ديورينط، مطالعات فرهنطى، م. نيما ملك محمدى و شهريار وقفى ثور، تهران: تلخون، 2003.

13. بارنز و بكر: تأريخ انديشةْ اجتماعى، ج. أول، م. جواد يوسفيان، على أصغر مجيدى، تهران: شركت سهامى كتابهاى جيبى، ض. دوم، 1979.

14. Social Kritik, Andreledshed, Tidskrift for social analyse & Debat, Nr. 43, maj 1996.

15. رِيَبوار سيوةيلى: قةفةسى ئاسنين، يان بؤ ببمةوة بة عيَراقى. (ليَكؤلَينةوةيةك لةسةر "بةعةرةبكردن، بة ئةويتركردن و بة دوذمنكردن" لة ئةبو يةقزانةوة بؤ سةددام حسيَن)، كوردستان، سليَمانى، ضاثخانةى رِةنج: 2003.

16. جميلة بركاش: الجدران تظربنى، مجلة فكر و نقد. 200؟

17. رامين جةهانبةطلو: هزرى ناتوندوتيذى، و. مراد حةكيم. هةوليَر، دةزطاى ضاث و بلآوكردنةوةى موكريانى، 2002.

18. www. Google Friensklopidea, Tolerance historia. 2005.

19. مجلة كيان، ويذةنامة دين، مدارا و خشونت، تهران، ش. 45، بهمن ـ اسفند، 1998.

20ـ توماس اسثريطنز: فهم نظريه هاى سياسى. ت: دكتر فرهنط رجايى، تهران: أطة، ضاث ثنجم، 2008

21 ـ عبدالكبير الخطيبى: السياسة و التسامح، ت: عزالدين الكتانى الادريسى، المجلس الاعلى للثقافة، 1999

هةندآ سةرضاوةى تر:

1. ذولى ساداـ ذاندرون: تساهل در انديشةْ غرب، ت. عباس باقرى، تهران، نشر نى، ض. دوم، 2003.

2. لشك كولاكوفسكى: درسهاى كوضك در باب مقولاتى بزرط. دفتر اول، ت. دكتر روشنك وزيرى، تهران، طرح نو، 2003.

3. رِيَبين هةردى (وةرطيَرِ): ضةند تيَكستيَكى وةرطيَرِدراو نوسينى (ضةند نووسةريَك)، سليَمانى: بةرِيَوةبةرايةتى خانةى وةرطيَرِان، ض: يةكةم، 2008.

4. Simon Blackburn: Oxford Dictionary of Philosophy, Oxford University press, second edition revised, 2008.

5. Ted Honderich: The Oxford Companion to Philosophy, new edition, Oxford University Press, 2005.



[1] ئةم بةبيرهيَنانةوةية نيشانةى ئةوةية من لة جيهان و فةزاى كؤمةلآيةتيمدا بة تةنيا نيم و بة ئةوانيتر دةورةم طيراوة، بةمجؤرةش ئيَمة كاريطةريمان لةسةر يةكتر هةية و دةروةستين لة ئاست ثيَكةوة بوونماندا، ئةطةرضى جياوازيش بين. جياوازيى بةماناى ئةوة نية هةر كةس لة شويَنى خؤيةوة غةدر لة ئةوانيتر بكات، لانيكةم ثرانسيثى ليَبووردةيى رِيَطةى ئةمة نادات.